كسوتنى حلة تبلى محاسنها ان نلت حسن ثنائى نلت مكرمة ان الثناء ليحى ذكر صاحبه لاتزهد الدهر فى عرف بدات به

‏ فسوف اكسوك من حسن الثنا حلالا و لست تبقى بما قد نلته بدلا كالغيث يحيى نداه السهل و الجبلا فكل عبد سيجزى بالذى فعلا644

‏ پس حضرت فرمود: صد اشرفى به او بدهيد، پس كسى گفت: يا اميرالمؤمنين، به تحقيق كه او را بى نياز كردى. فرمود: به درستى كه شنيدم كه رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) مى‏فرمود: فرود آريد مردم را در منازل خودشان؛ يعنى با هر كس به قدر مرتبه‏اش رفتار نمائيد آنگاه فرمود: يا على، به درستى كه من عجب دارم از گروهى كه مملوك را به اموال مى‏خرند آزادگان را به نيكى خودشان نمى‏خرند.
مولف گويد: اين خبر را ديدم به خط عالم جليل صاحب كرامات شمس الدين محمد بن على بن حسن جباعى جد شيخ بهائى در مجموعه كه تمام آن به خط او بود و بيشتر آن را از خط شمس الفقهاء شهيد اول نقل كرده بود با فى الجمله اختلافى كه مقتضى تكرار نقل آن است نقل كرد در آنجا سيد تاج الدين محمد بن معيه كه از علماء معروف و شيخ شهيد اول است كه او روايت نمود از غوث سنبسى كه او گفت: گذشت به ما جابر بن عبدالله انصارى با گله از شتران خود، پس از او خواهش كرد كه در نزد ما فرود آيد، پس فرود آمد و شب را با ما به سر برد. چون صبح شد و دانستم كه به آسودگى انس گرفته گفتم: اى جابر، آيا خبر نمى‏دهى ما را به چيزى از مكارم الاخلاق اميرالمؤمنين (عليه‏السلام) پس گفت كه: من و قنبر و على (عليه‏السلام) نشسته بوديم كه ناگاه اعرابى فرياد كرد كه السلام عليك يا اميرالمؤمنين و رحمةالله و بركاته، پس على (عليه‏السلام) فرمود: و عليك السلام و رحمة الله و بركاته يا اخا العرب، پس اعرابى گفت:⁶⁴⁵ يا اميرالمؤمنين مرا به سوى تو حاجتى است كه آن را به نزد خدا بردم پيش از آن كه به نزد تو آورم، پس اگر اذن فرمائى به قضاى آن حاجت حمد كنيم خداوند را و شكر تو به جاى آوريم و اگر به جا نيارى آن را شكر كنيم خداى را و معزول داريم تو را، پس على (عليه‏السلام) فرمود: بنويس حاجت خود را بر زمين كه من اثر فقر را در تو آشكار مى‏بينم. پس نوشت بر زمين كه من فقيرم، پس على (عليه‏السلام) فرمود: اى قنبر بده به او حله مرا، پس آن را حاضر كرد و بر او پوشانيد، پس اعرابى آن ابيات گذشته را بخواند جز بيت اخير، چون حضرت كلام اعرابى را شنيد فرمود: يا اخاالعرب هرگاه با تو است اين؛ يعنى داراى چنين كمالى، پس نزديك من آى در اينجا، پس نزديك آن جناب آمد، پس حضرت فرمود: به قنبر عطا كن به او از بيت المال مسلمين پنجاه اشرفى. جابر گفت: پس گفتم: يا اميرالمؤمنين امر فرمودى او را كه بنويسد در پيش روى تو؛ پس نوشت من فقيرم پس فرمودى حله تو را به او دهند؛ پس بر او پوشاندند و براى تو ابياتى خواند پس منزلتش را نزد خود بلند كردى و امر فرمودى كه پنجاه اشرفى به او دهند حضرت فرمود: بلى اى جابر شنيدم كه رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) مى‏فرمود: انزلوا الناس منازلهم با هر كس به قدر شأنش رفتار نمائيد و بيايد كه اعرابى نزد امام حسين (عليه‏السلام) آمد، پس حاجت خود را بر زمين نوشت و مثل نوشتن است خاموش كردن چراغ؛ چنانچه خواهى دانست.
يازدهم: آن كه چون خواست سخن گويد و از پريشانى خويش شرح دهد سخنش را قطع نكند و بگذارد كه از حال خود آنچه خواهد بگويد؛ چنانچه گذشت از رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) و نيز در تفسير شيخ ابوالفتوح رازى مروى است از عبدالرحمن سلمى از آن جناب كه فرمود: چون سائل سوال كند قطع سوال او نكنى تا از آن فارغ شود؛ آن كه جوابى كنى او را با وقار ولين به چيزى اندك يا بردى نيكو كه وقت باشد كه سائلى به شما آيد كه نه انسى باشد و نه جنى تا بنگرد تا خود شما در نعمتى كه خداى به شما كرامت كرده است چگونه مى‏كنيد.
دوازدهم: گمان بد نبردن به سائل كه آنچه مى‏گويد از فقر و درويشى خود، دروغ نپندارد؛ بلكه اگر در نفس خود شك كرد در صدق سائل آن را از شيطان داند كه قصد كرده مانع شود او را از خير، پس از او استعاذه برد به سوى خداوند و پيرويش نكند و در خبر تحف‏العقول تسريح فرمود كه اين از حقوق است. و در جامع الاخبار مروى است از جناب صادق (عليه‏السلام) كه فرمود: مردى خدمت رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) آمد و گفت: يا رسول الله، آيا در مال حقى است سواى زكات؟ فرمود: آرى، بر مسلم است كه اطعام كند گرسنه را هرگاه از او سوال كند و بپوشاند برهنه را هرگاه از او سوال كند، گفت: مى‏ترسد كه او دروغگو باشد فرمود: آيا نمى‏ترسد كه او صادق باشد.
سيزدهم: بر فرض يقين به كذب تمام يا بعض از آنچه مى‏گويد بر او ستر كند و به او نگويد كه چنين نيست كه مى‏گوئى؛ چنانچه از حضرت سجاد (عليه‏السلام) در خبر حقوق و در آيه شريفه قول معروف و مغفرة خير من صدقة يتبعها اذى والله غنى حليم‏⁶⁴⁶ گفتار نيك و پوشاندن و آمرزش سائل بهتر است از صدقه كه از پى درآيد او را رنجى نيز به اين ادب اشاره شد چه مراد از مغفرت مسئول، سائل را ظاهر نكردن او است آنچه داند از معائب باطنى سائل كه مربوط است به اين كار و آن نباشد جز بودن او بر خلاف آنچه مى‏گويد از درويشى و پريشانى و ابتلاى به عيال و قرض خواه و غيره يا گذشتن از آنچه مى‏شنوند از سائل از سخنان زشت و كلمات درشت چه پيش از راندن و محروم كردن گويد يا بعد از آن كه ابتلاى به آن زياد است.
چهاردهم: عطا كردن به سائل خصوص سائل اول و دوم و سوم را به آن مقدار كه لامحاله صدق رد نكند هر چند به نيم خرما يا حبه انگور يا سم سوخته گوسفند باشد؛ چنانچه مفصلا گذشت و در كافى مروى است كه حضرت صادق (عليه‏السلام) فرمود سه نفر را طعام دهيد و اگر خواستيد زياد كنيد وگرنه ادا كرده‏ايد حق روز خود را و نيز از وليد بن صيح روايت كرده كه گفت: بودم خدمت آن جناب كه سائلى آمد، پس به او عطا كرد، پس ديگرى آمد پس عطا نمود، پس ديگرى آمد، پس فرمود: يسع الله لك خدا روزيت را فراخ كند.
پانزدهم: آن كه از اين حد بالا رود و با او مواسات كند در آنچه دارد و با او برادرى نمايد خصوص با اجتماع شروط اخوت و وفاى آن سائل به حقوق برادرى كه لازمه آن مشاركت و مشاطره در مال او است و اخبار مساوات متفرقا گذشت و در تفسير عياشى مروى است از معلى كه او ديد جناب صادق (عليه‏السلام) را كه شب بر دوش مبارك انبانى پر از نان كرده بود برداشت و برد آن را در مكانى جمعى از فقرا خوابيده بودند، پس به هر يك، يك نان و دو نان داد تا تمام شد، پس معلى پرسيد كه اينها از شيعيانند، فرمود: اگر بودند واجب بود بر آنها كه با ايشان حتى در نمك مساوات كنيم.
شانزدهم: آن كه علاوه بر آن ايثار كند بر سائل آنچه را خواسته و به او محتاج است هر چند خود در نهايت احتياج به آن باشد؛ چنانچه سيره و سلوك ائمه (عليهم‏السلام) و خلص اصحابشان بود و بسيارى از اخبار اين دو مطلب با بيان مراد و سر آن گذشت و كافى است در اين مقام قضيه نزول سوره هل اتى و دادن اميرالمؤمنين و فاطمه و حسنين (عليهم‏السلام) و فضه نان افطار خود را، در هر سه شب به سائل مسكين و يتيم و اسير باشدت احتياج به آن و گذراندن روزه و سه روز را با آب و فرمودند: هر كه كند آنچه ايشان كردند براى اوست آنچه در آن سوره وعده شده و مهيا فرمودند.
هفدهم: آن كه مبادرت و تعجيل كند در انجاح مرام سائل و قضاى حاجت او چنانچه گذشت از جناب كاظم (عليه‏السلام) كه فرمود: رو مياوريد به من صاحب حاجت، پس مبادرت مى‏كنم به سوى انجاح آن از بيم آن كه از آن مستغنى شود و در نهج‏البلاغه مروى است كه اميرالمؤمنين (عليه‏السلام) فرمود: مستقيم نمى‏شود قضاى حوائج مگر به سه چيز؛ يكى از آنها تعجيل در آنها تا آنكه گوارا شود؛ بلكه در خبر معلى از جناب صادق (عليه‏السلام) در ذكر هفت حق واجب مومن بر برادر مومن كه گذشت در باب هشتم چنين فرمود: كه هرگاه دانستى كه براى او حاجتى است مبادرت كن به سوى قضا و ملجأ نكن او را كه از تو سؤال كند آن را؛ بلكه مبادرت كن به سوى آن؛ و در مناقب ابن شهر آشوب مروى است كه نمى‏نشست احدى در نزد رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) در حالى كه نماز مى‏كرد، مگر آنكه نماز خود را تخفيف مى‏داد و رو مى‏كرد به او و مى‏فرمود: آيا براى تو حاجتى است.
هيجدهم: سعى و كوشش كردن در انجام كار سائل به نحوى كه در كار لازم و حاجت ضروريه خود و جد و جهد مى‏كند و اين غير از مسارعت و تعجيل است چه شود كه مبادرت كند اما با ملالت و كسالت و بى اعتنائى به آن و سعى نشود به اعظم آن در قلب و عزم ثابت در انجاح آن به قدر ميسور. در بحار نقل كرده از كتاب قضاءالحقوق صورى كه او روايت كرده از ابن مهران كه گفت: نشسته بودم در خدمت مولاى خود حسين بن على (عليهم‏السلام)، پس مردى به نزد آن جناب آمد و گفت: اى فرزند رسول خدا به درستى كه براى فلانى مالى است بر ذمه من و اراده كرده كه مرا حبس كند، پس حضرت فرمود: والله در نزد من چيزى نيست كه آن دين تو را از تو ادا كنم، گفت: پس به آن شخص سخنى بگو، فرمود: مرا با او انسى نيست؛ وليكن شنيدم پدرم اميرالمؤمنين (عليه‏السلام) فرمود: رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) هر كس سعى كند در حاجت برادر مومن خود، پس چنان است كه عبادت كرده خداوند را نه هزار سال كه روزهاى آن را روزه داشته و شبها به عبادت ايستاده و نيز در آنجا و غير آن مروى است از صدقه حلوانى كه گفت: در زمانى كه مشغول طواف بودم مردى از اصحاب ما؛ يعنى شيعيان از من سئوال كرد و دو اشرفى غرض خواست، پس به او گفتم كه بنشين تا طواف خود را تمام كنم من پنج شوط كرده بودم چون داخل شوط ششم شده بودم حضرت صادق (عليه‏السلام) مشغول شد و بر من تكيه كرد و دست مبارك را بر دست من گذاشت، پس شوط هفتم را تمام كردم و داخل شدم با آن حضرت در طوافش، يعنى قصد طواف دوم كردم چون خوش نداشتم كه از آن جناب جدا شوم و حال آن كه تكيه بر من كرده بود، پس هر زمان كه مى‏گذشتم به آن مرد و او حضرت را نمى‏شناخت چنين گمان مى‏كرد كه من در حاجت او مسامحه مى‏كنم، پس اشاره مى‏كرد به من و به دست طلب مسارعت مى‏نمود، پس حضرت فرمود: چه شده كه مى‏بينم اين مرد را به دست خود اشاره مى‏كند. گفتم: فداى تو شوم انتظار دارد كه من طواف كنم و به نزد او روم چون بر من تكيه كردى خوش نداشتم كه بروم و تو را واگذارم. فرمود: برو از نزد من و مرا واگذار و برو و به او آن صدقه را بده گفت: چون فرداى آن روز شد يا روز بعد از او داخل شدم بر آن جناب در حالى كه با اصحاب خود صحبت مى‏كرد چون نظر مباركش بر من افتاد سخن را قطع كرد و فرمود: هر آينه اگر سعى كنم با برادرم در حاجتى تا برآورده شود، خوشتر است در نزد من از اين كه هزار بنده آزاد كنم و هزار اسب زين كرده لجام نموده در راه خدا سوار كنم و اخبار تحريص و ترقيب بر سعى بسيار و براى عاقل همين دو خبر كافى است.
نوزدهم: اقتصار نكردن بر آنچه سائل خواسته ملتفت شود و تامل شود در حال او به حسب مزاج و زمان و مكان و سن كه به آنچه خواسته به راستى محتاج است يا به چيز ديگر و در آنچه مى‏طلبد ضرر دين يا بدن يا مزاج يا عقل او است، پس آن را به او ندهد و آنچه خود داند كه احتياج سائل در آن است دهد.
بيستم: انفاق به محبوب اگر احتياجش در چيز مخصوصى نباشد و اين دو مطلب مشروحا در باب هشتم گذشت.
بيست و يكم: آن كه در عطا ملاحظه كند شأن و مقام و قابليت سائل را و به حسب قدرش، در كميت و كيفيت عطا و تقديم بر غير و تاخير از آن، اگر متعدد باشد رعايت نمايد؛ چنانچه گذشت كه اميرالمؤمنين (عليه‏السلام) به جهت افزودن بر عطاى اعرابى استشهاد فرمود به كلام رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) كه فرمود: فرود آريد مردم را در منازل خودشان و در عيون و معانى الاخبار و غيره و در حديث شمائل معروف ميان خاصه و عامه مذكور است، كه از سيره آن جناب و در ميان امت اهل فضل مقدم بود به امر آن حضرت و قسمت كردن آن حضرت بود در ميان ايشان به حسب قدر فضل ايشان و در دين، پس بر ايشان صاحب يك حاجت و بعضى دو حاجت و بعضى حاجتهاى متعدد، پس مشغول مى‏شد به ايشان و ايشان را مشغول مى‏كرد به آنچه اصلاح كند كار ايشان را.
و در تفسير نيشابورى مروى است كه: اعرابى به نزد امام حسين (عليه‏السلام) آمد و حاجتى خواست؛ چنانچه در آخر باب سابق گذشت حضرت فرمود: حاجت تو چيست؟ حاجت خود را بر زمين نوشت. حضرت فرمود: شنيدم پدرم على (عليه‏السلام) مى‏فرمود: قيمة كل امرء مايحسنه⁶⁴⁷ قيمت هر مردى كارى است كه آن را نيكو كند يا چيزى است كه آن را داند؛ يعنى كسى كه ضايع و باطل شد و چيزى نداند و كار نيكى از او بر نيايد، پس گويا از بى قدرى و بى وجودى قيمتى ندارد؛ بلكه قدر و قيمت هر كسى به قدر كارى است يا چيزى است كه نيكو تواند بكند يا داند آن را و شنيدم جدم (صلى الله عليه و آله و سلم) فرمود: لمعروف بقدر المعرفة⁶⁴⁸ نيكى به هر كس اندازه معرفت و دانش او است، من از تو سه مسئله را سؤال مى‏كنم اگر يكى را، نيكو جواب دادى، پس براى تو باشد نزد من ثلث آنچه خواستى و اگر از دو جواب دادى، پس براى تو باشد دو ثلث آن نزد من و اگر هر سه را جواب دادى، پس تمام آن نزد من است و آورده بودند براى آن جناب كيسه سر به مهرى از عراق پس اعرابى گفت: سوال كن و لا قوة الا بالله⁶⁴⁹، پس حضرت فرمود: كدام عمل افضل است، اعرابى گفت: ايمان به خداوند فرمود: پس چيست نجات دهنده بنده گفت: وثوق و اعتماد به خداوند. فرمود: چه زينت مى‏دهد مرد را گفت: علمى كه با او باشد حلمى، فرمود: اگر به راه خطا رفت؛ يعنى اين خصلت به دستش نيامد، گفت: مالى كه با او باشد كرمى فرمود: اگر به دستش نيامد گفت: فقرى كه با او باشد صبرى فرمود: اگر اين به دستش نيامد، گفت: پس صاعقه از آسمان فرود آيد و او را بسوزاند، پس حضرت خنديد و كيسه را به طرف او انداخت و در جامع الاخبار از كتاب مقتل اخطب خوارزمى اين خبر را به اين طريق نقل كرده كه اعرابى آمد نزد آن حضرت و گفت: كه ضامن شده‏ام ديه كامله را و از اداى آن عاجز شدم، پس در نفس خود گفتم سوال مى‏كنم كريم‏ترين مردم را و نمى‏دانم كريم‏ترى، از اهل بيت رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم)، پس حضرت فرمود: يا اخالعرب سؤال مى‏كنم از تو سه مسئله پس اگر جواب دادى از يكى، ثلث آن مال را عطا مى‏كنم اگر دو سوال را جواب دادى دو ثلث مال را به تو مى‏دهم و اگر از همه جواب دادى همه را به تو عطا مى‏كنم، اعرابى گفت: اى فرزند رسول خدا، آيا مثل تو سوال مى‏كند از مثل من فرمود: آرى شنيدم جدم رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) مى‏فرمود: المعروف بقدر المعرفة⁶⁵⁰ اعرابى گفت: بپرس از هر چه خواهى اگر جواب دادم فبها وگرنه از تو مى‏آموزم و لا قوة الا بالله⁶⁵¹پس حضرت از او پرسيد به ترتيبى كه در آن خبر بود، پس كيسه به جانب او انداخت كه در آن هزار اشرفى بود. انگشترى به او داد كه در آن نگينى بود كه قيمت آن دويست درهم بود. و فرمود: اى اعرابى آن زرها را به طلب كارهاى خود بده و انگشتر را در مخارج خود، صرف كن پس اعرابى آن را گرفت و گفت: الله اعلم حيث يجعل رسالته⁶⁵² خداى داناتر است كه رسالت خود را در كجا قرار دهد. و در كافى از مسمع بن عبدالله الملك، مروى است كه جناب صادق (عليه‏السلام) در منى بود، پس سائلى نزد آن جناب آمد، حضرت امر فرمود: خوشه انگورى به او دهند سائل گفت: مرا حاجتى نيست در اين اگر درهمى باشد بدهيد، پس آن خوشه را برگردانيد حضرت فرمود: خداى به تو وسعت دهد و به او چيزى نداد، پس سائل ديگر آمد حضرت سه حبه از انگور گرفت و به او داد، سائل گفت: الحمدلله رب العالمين الذى رزقنى⁶⁵³ حمد خداى را كه مرا روزى داد حضرت فرمود: به جاى خود باش، پس دو كف مبارك را پر نمود و به او داد. سائل گفت: الحمدلله رب العالمين⁶⁵⁴ پس حضرت فرمود؛ به جاى خود باش، اى غلام چه با تو است از درهم، راوى گفت با او بود قريب به بيست درهم پس فرمود: آن را به او بده، و سائل آن را گرفت و گفت: الحمدلله رب العالمين هذا منك وحدك لا شريك لك‏⁶⁵⁵ اين از جانب مقدس تست و بس بعد حضرت فرمود: به جاى خود بايست، پس او را مخلع فرمود به پيراهنى كه در بدن مباركش بود و فرمود: بپوش اين را و او آن را پوشيد و گفت: الحمدلله الذى كسانى و سترنى⁶⁵⁶ سپاس خداى را سزاست كه مرا جامه داد و پوشانيد. اى بنده خدا، خداوند تو را پاداش نيك دهد. دعا نكرد براى آن حضرت مگر به اين، آن گاه برگشت و رفت مسمع گفت: پس گمان كرديم كه اگر او دعا نمى‏كرد براى آن حضرت پيوسته به او مى‏داد؛ زيرا كه هرگاه او حمدى مى‏كرد خداى را حضرت به او عطائى مى‏نمود.
بيست و دوم: آن كه آن چه خواست به سائل دهد با دست راست خود دهد؛ چنانچه در مكارم الاخلاق و غيره مروى است در صفات حضرت رسول (صلى الله عليه و آله و سلم) كه دست راست آن جناب براى طعام و شراب و گرفتن و دادنش بود و نمى‏گرفت مگر به دست راست و عطا نمى‏فرمود، مگر با دست راست و در دعائم الاسلام مروى است كه آن جناب دوست مى‏داشت طرف راست را در هر چيزى و از جناب صادق (عليه‏السلام) روايت كرده كه فرمود: نخورد مگر با دست راست خود و ننوشد، مگر با آن و عطا نكند مگر با آن، مگر آن كه او را علتى و آفتى باشد؛ يعنى در دست راستش؛ و در بحار از كتاب فردوس نقل كرده كه رسول (صلى الله عليه و آله و سلم) فرمود: هرگاه كسى مى‏گيرد، پس بگيرد، به دست راست و هرگاه عطا مى‏كند، عطا كند به دست راست، پس به درستى كه شيطان به دست چپ مى‏گيرد و به دست چپ مى‏دهد.
بيست و سوم: بوسيدن آنچه مى‏دهد بعد از رسيدن به دست سائل؛ چنانچه در خصال صدوق در حديث چهار صدم مروى است كه اميرالمؤمنين (عليه‏السلام) فرمود: در ضمن آداب عطا، كه هر آينه برگرداند آنچه را به دستش داده تا به دهان خود، پس او را ببوسد زيرا كه خداوند او را مى‏گيرد پيش از آن كه به دست سائل برسد و بر اين مضمون اخبار متفرقا گذشت.
بيست و چهارم: بوئيدن آن چيز؛ چنانچه در تفسير عياشى از جناب صادق (عليه السلام) مروى است كه فرمود: چون پدرم به چيزى صدقه مى‏داد مى‏گذاشت آن را در دست سائل آن گاه آن را بر مى‏گردانيد از نزد او، پس آن را مى‏بوسيد و مى‏بوئيد آنگاه آن را به دست سائل بر مى‏گرداند.
بيست و پنجم: بوسيدن دست سائل؛ چنانچه در آن تفسير مروى است از جناب باقر يا صادق (عليهم‏السلام) كه حضرت سجاد (عليه‏السلام) هرگاه عطا مى‏فرمود به سائل دست سائل را مى‏بوسيد، پس به آن جناب كسى گفت چرا چنين مى‏كنى، فرمود: زيرا كه آن صدقه به دست خداوند پيش از دست بنده مى‏افتد.
بيست و ششم: بوسيدن دست خود بعد از دادن صدقه؛ چنانچه ابن فهد در عدةالداعى روايت كرده كه حضرت امام زين العابدين (عليه‏السلام) چون صدقه مى‏داد دست خود را مى‏بوسيد از سر آن پرسيدند همان وجه سابق را ذكر فرمود.
بيست و هفتم: دادن به سائل به نحوى كه ذلتى و اهانتى براى او نباشد، پس چيزى از آبرويش بريزد كه مقابله نكند با او هزارها از آنچه به او داده و اين غالبا ميسر نشود مگر، به مخفى داشتن آنچه مى‏دهد از غير سائل؛ بلكه از خود سائل اگر ميسر شود و اگر نشد لامحاله مواجه نباشد كه از اندكى از شرمندگى و خجالت او بكاهد و آيات و اخبار مدح اخفاء صدقه كه پاره‏اى از آن مربوط به اينجا است در باب هشتم گذشت و در خبر حاجى خراسانى بود كه چون خرجيش تمام شد و متوسل شد به حضرت رضا (عليه‏السلام)، آن جناب به حجره تشريف برد و دويست اشرفى آورد و از بالاى در به او داد و فرمود: كه بيرون رو كه من تو را نبينم و تو مرا نبينى؛ چون اصحاب سبب آن را پرسيدند فرمود: از بيم آن كه ذلت سؤال را در روى او به جهت برآوردن حاجتش ببينم و رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) فرمود: پنهان كردن عمل نيك معادل هفتاد حج است، آن گاه به بيتى استشهاد فرمود: كه مضمونش اين است كه؛ ممدوح من كسى است اگر براى حاجت روزى نزد او روم، برخواهم گشت به سوى اهل خود در حالتى كه آبروى من به جاى خود باقى است؛ يعنى چنان مى‏دهد كه به ذلت سوال گرفتار نمى‏شوم و حضرت سيدالشهداء (عليه السلام) نيز چهار هزار اشرفى را به اعرابى سائل از شكاف در داد و گذشت كه جناب صادق (عليه‏السلام) شب تشريف مى‏برد در آنجا كه فقراء خوابيده بودند و با آن حضرت انبانى بود پر از نان، پس در زير سر آنها مى‏گذاشت و به نحوى كه آنها نمى‏فهميدند با آن كه از آخر معلوم مى‏شود كه از مواليان نبودند.
و در خصال مروى است از جناب باقر كه: حضرت سجاد (عليهم‏السلام) شب‏هاى تاريك انبان به دوش مى‏گرفت و در آن بود كيسه‏هاى زر و سيم و گاه هم طعام و هيزم به دوش مى‏كشيد و به در خانه‏هاى مى‏آمد، پس مى‏كوبيد آن گاه مى‏داد به كسى كه بيرون مى‏آمد نزد آن جناب و روى خود را مى‏پوشاند هرگاه به فقير چيزى مى‏داد. تا آن كه او را نشناسد و در كافى مروى است از حارث همدانى كه گفت: شبى با اميرالمؤمنين (عليه‏السلام) صحبت مى‏كردم پس گفتم يا اميرالمؤمنين، مرا حاجتى روى داده فرمود: آيا مرا اهل ديدى براى آن حاجت گفتم: بلى يا اميرالمؤمنين، فرمود: خداوند تو را از جانب من جزاى خير دهد. آن گاه برخاست و چراغ را خاموش كرد، پس فرمود: براى اين خاموش كردم كه ذلت حاجت را در رخسار تو نبينم، پس سخن گوى، به درستى كه من شنيدم رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) را كه مى‏فرمود: حاجات امانت خدا است در سينه‏هاى بندگان، پس هر كه او را كتمان كند براى او عبادت يك سال نوشته مى‏شود و كسى كه او را فاش كرد لازم است بر آن كه شنيد آن را اين كه او را اعانت كند.
بيست و هشتم: آن كه خواهش كند از سائل كه براى او دعا كند؛ چنانچه در كافى مروى است از يكى از ائمه (عليهم‏السلام) كه فرمود: چون به فقراء و سائلين چيزى داديد ايشان را تلقين كنيد دعا را؛ زيرا كه آن دعا مستجاب مى‏شود براى ايشان در حق شما و در ثواب الاعمال مروى است از جناب صادق (عليه‏السلام) كه على بن حسين (عليهم‏السلام) فرمود: نيست مومنى كه صدقه دهد بر مسكين ضعيفى، پس دعا كند آن مسكين براى او به جهت چيزى در آن ساعت، مگر آن كه براى او مستجاب مى‏شود و در عدة است كه آن جناب امر مى‏كرد خادم را كه چون دادى به سائل امر كن او را كه دعاى خير كند و مى‏فرمود به خادم قدرى مكث كن تا او دعا كند و در خصال در حديث چهارصدم مروى است كه اميرالمؤمنين (عليه‏السلام) فرمود: هرگاه عطا نموديد به سائل چيزى، پس سؤال كنيد از او كه دعا كند براى شما زيرا كه آن دعا براى شما به اجابت مى‏رسد.
بيست و نهم: صغير دانستن و حقير شمردن آنچه به سائل مى‏دهد هر چند در انظار بسيار و عظيم باشد، چه مقام برادر مؤمن و حق او از آن بالاتر و عظيم‏تر است؛ بلكه از عهده اندك از آن نتواند برآمد، چنانچه در باب هفتم در شرح من و اذى توضيح داده شد و در نهج البلاغه است كه اميرالمؤمنين (عليه‏السلام) فرمود: مستقيم نمى‏شود قضاء حوائج مگر به سه چيز به كوچك شمردن آن تا بزرگ شود و به مخفى داشتن آن ظاهر شود و به تعجيل در آن تا گوارا شود.
در خصال مروى است از جناب صادق (عليه‏السلام) كه فرمود: ديدم نيكى را كه شايسته نمى‏شود مگر به سه خصلت تصغير آن و ستر آن و تعجيل در آن، زيرا كه تو چون آن را صغير شمردى بزرگش كردى در نزد آن كه نيكى را به او مى‏كنى و چون آن را مستور كردى تمام كردى و چون تعجيل كردى آن را گوارا كردى و اگر غير اين شد آن را سخت و نابود نمودى و در تفسير امام حسن عسگرى (عليه‏السلام) است كه اگر همه دنيا را يك لقمه كنند و من آن را در دهان كسى بگذارم كه به اخلاص، خداوند را عبادت مى‏كند هر آينه خود را مى‏بينم كه مقصرم و در امالى مروى است كه حضرت صادق (عليه‏السلام) فرمود: كه مؤمن، مؤمن نمى‏شود تا اين كه عقلش كامل شود و عقلش كامل نمى‏شود تا اين كه در او ده خصلت باشد خير از او اميدوار و شر از او مأمون باشد كوچك شمرد خير بسيار را از نفس خود. و بسيار داند خير اندك را از غير خود و بسيار داند شر كم را از نفس خود. و اندك شمرد شر بسيار را از غير خود و ملالت نگيرد از طلب حاجات از نزد او و ملول نشود از طلب علم در همه عمرش و ذلت محبوبتر باشد، نزد او از عزت و فقر محبوبتر باشد نزد او از ثروت و اكتفاء كند از دنيا به قوت و دهم‏⁶⁵⁷ و چه دهمى ملاقات نكند احدى را مگر آن كه بگويد او بهتر از من است و پرهيزكارتر جز اين نيست كه مردم دو مردند؛ يعنى دو صنفند، مردى بهتر از او و پرهيزكارتر و ديگرى بدتر از او و پست‏تر، پس هرگاه ملاقات كند آن را كه بهتر از او است براى او فروتنى كند تا به او ملحق شود هرگاه ملاقات كند آن را كه بدتر از اوست و پست‏تر بگويد شايد شر اين ظاهر و خير او مخفى است. پس هرگاه چنين كرد قدرش بالا گيرد و بهتر و مهتر زمان خود شود.
سى ام: آن كه، آنچه به او دهد از خاطر خود به نحوى كه چنين داند و رفتار كند كه گويا چيزى به او نداده و كارى براى او نكرده، پس حقى به او ندارد كه مترقب تلافى و منتظر مكافات آن باشد. در مجموعه معتبرى ديدم كه از خط شهيد ثانى (رحمه الله) نقل شده كه گفت: لقمان حكيم به پسرش؛ خدمت كردم چهار هزار پيغمبر را در چهار هزار سال‏⁶⁵⁸ و از كلمات ايشان هشت كلمه را اختيار كردم هرگاه در نماز شدى قلب خود را حفظ كن و هرگاه در ميان مردم شدى زبان خود را حفظ كن و هرگاه در سر خوان شدى، پس حلق خود را حفظ كن و هرگاه در خانه غير شدى چشم خود را حفظ كن. به ياد خود دارد، دو چيز را؛ و فراموش كن دو چيز را؛ اما آن دو كه بايست آن را به خاطر داشته باشى آن خداى تعالى است و مردن و اما آن دو كه بايد آن را فراموش كنى، آن احسان تو است در حق غير و بديهاى غير در حق تو است.
سى و يكم: خرسند و خشنود بودن در آنچه داده و مسرور بودن به آنچه براى سائل كرده تا داخل نشود در آن زمره كه خداوند خبر داده كه ما صدقاتشان را قبول نمى‏كنيم؛ زيرا كه ايشان كارهند در آن حال كه انفاق كنند و لاينفقون الا و هم كارهون⁶⁵⁹ بلكه در دل مضطرب و هراسان باشد كه مبادا اين هديه ناقابل قبول نشود والذين يؤتون ما آتوا قلوبهم وجلة⁶⁶⁰ و اين مقام ميسر نباشد براى احدى مگر آن گاه كه از داشتن چيز و رسيدن مالى به او كاره و اندوهگين باشد، چه در دل جمع نتوان كرد ميان سرور به داشتن مال و سرور به ضد آن، كه دادن است مگر آن داشتن كه مقدمه باشد براى دادن و در تفسير امام (عليه‏السلام) مروى است كه شخصى بر حضرت جواد (عليه‏السلام) داخل شد و او مسرور بود حضرت از سبب سرورش پرسيد گفت: از پدرت شنيدم مى‏فرمود: سزاوارترين روزى كه بنده بايد مسرور باشد در آن، روزى است كه خداوند روزى كرده او را در آن روز صدقات و نيكى‏ها و نفع‏ها كه به برادران مومنين خود رسانده و امروز روى آورد به من ده نفر از برادران من، كه فقير بودند و عيال داشتند و از بلد دور رو به من آوردند، پس به هر يك از ايشان عطائى كردم و سرور من از اين جهت است.
سى و دوم: شكرگذارى سائل كه رسول پروردگار و حامل هديه از حضرت مقدسش و رساننده او بود به رحمت الاهى به آنچه لايق شكرگذارى عباد است در آنجا كه واسطه نعمتى شوند چه فرمودند هر كه شكر بنده نكند شكر خداى تعالى نكرده، و حق سائل بر مسئول اعظم است، از حق مسئول بر او چه مسئول مال دهد و سائل نعمت بى زوال مسئول او را از نكبتى كه مدتش اندك است در آرد و سائل او را از عذاب طولانى برهاند و در محاسن برقى مروى است از حسين بن نعيم كه گفت: فرمود به من حضرت صادق (عليه السلام) آيا برادرانت را دوست دارى؟ گفتم: آرى، فرمود، منفعت مى‏رسانى به فقراى ايشان، گفتم: آرى، فرمود: آگاه باش، كه واجب است بر تو كه دوست داشته باشى كسى را كه خداوند را دوست دارد آگاه باش قسم به خداوند منفعت نمى‏رسانى احدى از ايشان را تا اين كه او را دوست داشته باشى، مى‏خوانى ايشان را به منزل خود؟ گفتم: نمى‏خورم مگر آن كه با من است از ايشان دو نفر و سه نفر، پس فرمود: فضل ايشان بر تو اعظم است از فضل تو بر ايشان، گفتم: ايشان را به منزل خود مى‏خوانم و مى‏خورانم ايشان را از طعام خود و سيراب مى‏كنم ايشان را و بر فراش خود مى‏آورم كه پايمال كنند و با اين از من حال افضلند، فرمود: آرى؛ زيرا كه ايشان چون داخل مى‏شوند در منزل تو داخل مى‏شوند به آمرزش تو و آمرزش عيال تو و چون بيرون روند از منزل تو با گناهان تو و گناهان عيال تو بيرون مى‏روند و شهيد در دروس گفته شكر منعم به صدقه واجب و كفران او حرام است:
سى و سوم: شكر خداوند بر توفيق اداى اين عبادت كه از اعظم قربات و اجل مثوبات و اشق تكاليف و سيد اعمال است؛ چنانچه بر ناظر اين اوراق مكشوف و هويدا و در كتاب و سنت منصوص و مصرح است.
سى و چهارم: بر سائل در وقت دادن و بعد از آن منت نگذاشتن‏
سى و پنجم: آزاد نكردن و رنج نرساندن به سائل زمان اعطا و پس از آن چنانچه در باب هشتم هر دو مشروح شد.
سى و ششم: رو نكردن آن مال كه براى سائل مهيا كرده و در مال خود، اگر آن سائل رفت، يا از آنچه خواست مستغنى يا هلاك شد؛ چنانچه در عدة الداعى مرويست كه امام (عليه‏السلام) از شخصى پرسيدند كه بيرون رفت با صدقه كه آن را به سائل بدهد، پس يافت آن را كه رفته، فرمود: پس آن را به غير آن سائل بدهد و بر نگرداند آن را در مال خود.

پى‏نوشتها:‌