بسم الله الرحمن الرحيم

چون بناى ايمان و ايقان بر رياضت و مجاهدت است كما قال الله تعالى :
((و الذين جاهدوا فينا لنهدينهم سبلنا و ان الله لمع المحسنين )) ⁽¹¹²⁾
و شكى نيست در آن كه مراد از اين مجاهده ، مجاهده كبيره است كه سبب هدايت طريق الهى است . و اين آيه ، با اين اختصار متضمن معانى بسيار است .⁽¹¹³⁾
اولا، مجاهده و آن شمشير زدن است نفس را كه ((اءعدى عدو))⁽¹¹⁴⁾
است كه الفت نموده است به مشتهيات جسمانى و جامع همه شهوات و غضب است ، چنانكه حق سبحانه و تعالى فرموده است :
((و اما من خاف مقام ربه و نهى النفس عن الهوى ...))⁽¹¹⁵⁾
و چنانكه شهوت از هواست غضب نيز از هواست . اگر آدمى خواهد كه با شهوات نفسانى مجاهده كند، مشقت او بسيار است و هميشه مغلوب است . (براى غالب شدن )، ناچار است كه به گرسنگى سد مراد كند تا بعضى از قواى او ضعيف شود. و آسان شود مجاهده . و جوع نيز، آدمى را از قوت عبادات و اذكار مى اندازد، پس ناچار است از آن كه مرتبه به مرتبه ، كم كند خوردن را تا قوه جسم كم شود و آرزوهايش تخفيف يافته مجاهده آسان شود.
و ديگر الفت معاشرت است ، كه هميشه نشسته است كه او را رفقا مخالفت مى كند از اين مجاهده و اگر (مخالفت ) نكند همين معاشرت مانع است . و ديگر الفت با كلام است و رفع آن صمت است از او. و رفع آن با الفت به ذكر و فكر است .
و ديگر الفت با خواب است و جوع (گرسنگى ) آن را كم مى كند.
و جامع همه آن است كه هر چه نفس خواهد مخالفت كند در ابتدا، و مشغول شود به ذكر الهى . و غرض در همه اينها، مى بايد قرب باشد، چنانچه لفظ ((فينا)) دلالت بر آن مى كند. يعنى مجاهده مى كنند با نفس و شيطان از جهت ما قرب فى الله و قرب فى الله بعد از قرب لله است ؛ زيرا كه مراد از ((قرب لله ))، رضاى الهى است و در ((قرب فى الله ))، رضاست در ضمن ارتباط و سير الى الله . و از لفظ ((جاهدوا)) استفاده مى شود، مطلق قربى و از ((فينا)) اين نوع از قرب كه (بايد) از همه مجاهدات ، خواه در ترك منهيات باشد و خواهد فعل ماءمورات بكند، در همه اينها، منظورش ‍ ربط باشد به ذات و صفات و تخلق به اخلاق الله .
و آن قرب (فى الله ) در ضمن اكل و شرب و جماع حاصل نمى شود و به خلاف قرب لله كه جمع مى شود.
و تصحيح نيت ، كه از اعظم مجاهدات است . و راهش اين است كه : اين مطلب (را) منظور دارد كه هر چند مطلب عظيم تر است ، كمال بيشتر است و كمال بنده اتصاف است به صفات بارى تعالى تا به مرتبه اى (به حسب اخبار صحيحه ) برسد به آن كه گفته اش گفته خدا باشد و شنيدنش شنيدن خدا باشد: ((بى يسمع و بى ينطق و بى يبصر و بى يمشى )) ⁽¹¹⁶⁾ و اين مرتبه را تصور صحيح نمى توان كرد در ابتدا. بله ، مجمل مى توان تصور كردن كه چنان شود كه كارهاى او خالص شود در ابتدا، به آن كه اگر خواهد نمازى خالص ، نمى تواند كرد و هر چند مى كوشد چون تاءمل مى كند، يا رياست : يا از جهت خلاصى از جهنم ، يا رسيدن به نعمتهاى بهشت است . و در همه موارد نفس مطلوب است (در حالى كه ) او ماءمور است كه عبادت خالص به جاى آورد. و هر عملى كه مى كند همه ضايع و او را اصلا به جناب اقدس الهى راهى نمى رسد. و (با صبر بر مجاهده ) در آخر چنين مى شود كه همه افعال او ثوابش بلند و آنا فآنا ذوق و شوق و محبتش در تزايد بيند و كمال بندگى را مشاهده نمايد كه همه كارهاى (او) خالص شود. ((من كان لله كان الله له )) شود كه هر چيز در خاطرش خطور كند چنان شود و همه كمالات او راحاصل گردد، تا به معنى كمالاتى كه فوق همه كمالات است . و از مرتبه ((ان هم الا كاالانعام بل هم اضل ...)) ⁽¹¹⁷⁾. خلاصى يافته ، به درجه اى رسد كه بهتر از ملائكه مقربين باشد. چنانچه احاديث صحيحه بر آن دلالت مى كند و علومش ، حقيقتا، ((لدنيه )) شود و از مرتبه اسفل السافلين طبيعت ، خلاص شده ، بهتر از مقربانى شود كه چندين هزار سال بندگى كرده اند كه اصلا غبار عصيان بر دامن عصمت ايشان ننشسته باشد و به مرتبه ((علماء امتى كانبياء بنى اسرائيل )) ⁽¹¹⁸⁾ رسد، هر چند هيچ نخوانده باشد و آنچه علماء در هفتصد سال رياضت كسب كرده باشند، او را در آنى ، حاصل شود. به دليل : ((لنهدينهم سبلنا)) كه قسم است به ذات اقدس خود كه معنى آن اين است كه : ((والله البته او را هدايت كنيم به راههاى قرب خود)) كه در هر ساعتى كشف حجابى شود و راهى به دست او دهند كه اگر خواهى از اين راهها نزد ما آ. (بيا) و بعد از آن قسم ، قسمى ديگر مى فرمايد كه : والله كه حق سبحانه و تعالى با محسنان است . در اين تتمه اشاره است به مقصودى كه اعظم مقاصد انسانى است و راه مجاهده عظيمه غير متناهى است كه حق سبحانه تعالى با اوست و او را به قرب خود فائز مى گرداند. چون پرسيدند از حضرت سيدالانبياء، صلى الله عليه و آله ، كه احسان كدام است ؟ حضرت فرمودند كه :
((احسان آن است كه عبادت كنى خداوند خود را چنانكه او را در حال عبادت ببينى ))⁽¹¹⁹⁾
چنانكه از حضرت سيدالاوصياء، عليهم السلام ، پرسيدند كه : آيا خداوند خود را بينى ؟ حضرت فرمودند كه :
((هرگز چنين نبوده ام و نخواهد بود كه خداوند نديده را عبادت كنم ))⁽¹²⁰⁾
و بعد از آن ، سيدانبياء، صلى الله عليه و آله ، فرمودند كه :
((اگر به اين مرتبه نرسيده باشى كه خداوند خود را بينى ، به اين مرتبه مى رسى .))
اول مرتبه (آن است ) كه : خود را منظور (در منظر) او بينى و اين مرتبه چنان است كه بنده به اين مرتبه مى رسد، محال است كه مخالفت الهى كند و هم چنانكه اشاره به مطلوب است ، اشاره به اين راه نيز هست كه عبادت او را به قرب عظيم مى رساند كه رتبه ((لى مع الله )) كه حضرت سيدالمرسلين فرموده اند كه :
((مرا با خداوند خود وقتى است كه در آن راه ندارد ملك مقربى و نه نبى مرسلى ))⁽¹²¹⁾
و اشعار مى دارد به آن كه اگر چنين عبادت بكنى ، نيكى به خود كرده جناب اقدس الهى از آن ارفع است كه از اين عبادات نفعى به او عايد گردد.
پس ، از اين آيه كريمه ظاهر شد اصول خمسه رياضت كه آن : صمت و جوع و سهر و عزلت و ذكر به دوام با رعايت مراقبه كه همواره حق سبحانه و تعالى را بر خود مطلع داند و جلالت و عظمت او را مشاهده نمايد كه با اين عظمت و جلال حاضر و ناظر است و بر ضماير اسرار مطلع است .
پس مشغول اربعينيات شود⁽¹²²⁾ چنانكه وارد شده است :
((هر كه چهل روز خالص ، از جهت حق سبحانه باشد، حق تعالى چشمه هاى حكمت را از دل او بر زبان او جارى مى گرداند.))⁽¹²³⁾
پس مى بايد عزلت و انفطاع تام داشته باشد از خلائق . مطلقا، با مردم الفت نداشته باشد و شب و روز مشغول ذكر باشد. در نماز، هميشه ، با حضور قلب و هميشه رعايت دل كند كه در خاطرش چيزى درنيايد و اگر درآيد، به تضرع و ابتهال دفع آن را از خداوند خود طلب نمايد و باز مشغول شود و گاهى مشغول دعاها باشد مثل دعاهاى ((پانزده مناجات ))⁽¹²⁴⁾ و گاهى مشغول ذكر ((يا الله )) شود. و مى بايد كه ملاحظه نمايد كه بداند حق سبحانه و تعالى ، همه جا حاضر است ، نه آن كه جسمى تصور كند خداوند خود را، خواه جسم لطيف و خواه جسم كثيف و بزرگش بداند، نه به بزرگى جسمانى و نه غايبش داند به غيبت جسمانى كه اعظم حجب اعتقادات فاسده است . و از لوازم بشريت است كه آدمى ، خداوند خود را داند چنانكه روح ، نه در بدن است و نه خارج از بدن ، نه بزرگ است نه كوچك و نه سياه است و نه سفيد، چنانكه علومى كه آدمى حاصل مى كند با آن كه در قوه حافظه جا دارد و تصور نمى تواند كرد كه حافظه در كجاست ، هر چند كه حكما از جهت قوى و حواس باطنه مقرر ساخته اند كه حس مشترك در مقدم دماغ جا دارد و بعد از آن ، متخيله .
اما (اين گفته ها) خيالى است ، برهانى تمام ندارد. و بنابراين است كه يكجا راه اينها را بسته به قوله تعالى : ((و ما اءوتيتم من العلم الا قيليلا)) ⁽¹²⁵⁾ بلكه حواس ظاهر را تصور نمى توان كرد كه در قوه باصره صد هزاران چيز درآيد، نه بزرگ شود و نه كوچك و قوه تكلم ، وقتى كه ينابيع حكمت از او جوشان شود، چه ربط است ، دل را به آن و دل از كجا (اين حكمتها را) مى يابد.
سپس مى بايد ذات مقدس خداوند خود را حاضر داند، نه از قبيل جسمانيات و نه روحيانيات . چون هر چند اقوى است ، رفيع تر است و با اين همه تنزيه ، كه حق سبحانه و تعالى دارد، نهايت قرب به بندگان دارد و ((اقرب من حبل الوريد)) ⁽¹²⁶⁾ است و مدبر و مربى است انواع مكنونات را.
با اين نحو ذكر كردن ، خداوند خود را حاضر دانستن و در هر ذكرى او را ياد كردن و دل را متوجه او ساختن و ذكر را از دل كردن ، به اندك زمانى ترقيات عظيم حاصل مى شود و اين فقير تجربه مكرر كرده ام . فتح ابواب در ده روز شده است . و در حين اربعين ، تمام چيزها ظاهر شده است كه وصف نمى توان كردن ، ليكن شياطين جن و انس ، ممانعتهاى عظيمه مى كنند. چون (هر) چند راه نزديكتر است ممانعت ايشان عظيم تر است و لهذا شياطين در مباحثات متعارفه هرگز ممانعت نمى كنند، بلكه معاونت مى نمايند و هر كه متوجه اين راه شد، (به ) هزار وجه ، مى گويند اين خوب نيست و تحصيل علم واجب است و اوقات ضايع مى شود، چنانكه اگر خواهد تصدقى از جهت خدا كند، هزار وجه از ممانعت دارند، و اگر چيزى در باطل صرف نمايد، هزار وجه در تحسين او مى گويند و مجاهده همين معنى دارد كه بر نفس دشوار است و بر شياطين دشوارتر. پس مى بايد مبتدى هر چند ايشان معارضه نمايند، او نيز، به جناب اقدس ‍ متوجه شده ايشان را به سهام ((لا حول و لا قوة الا بالله العلى العظيم )) ⁽¹²⁷⁾ از خود دور گرداند، تا به رتبه محبت فائز گردد و ديگر معاوضه كم شود و در اوقات صلوات (نمازها) مى بايد كه سعى نمايد كه همه با حضور قلب باشد و معانى آيات و اذكار و دعوات را بفهمد و دل را با خداوند تعالى داشته باشد كه مطلب عظيم ، از اين مجاهدات ، آن است كه نمازهاى او، همه ، با حضور قلب باشد و لمحه اى كه شياطين خاطر را به جاى ديگر برند، باز تدارك كند و خود را متوجه سازد و توجه به جناب اقدس نمايد تا به مرتبه محبت رسد و بعد از آن ، مشقت نماز بالكليه برطرف مى شود. چنانكه سيدانبياء، فرمود:
((ارحنا يا بلال )) ⁽¹²⁸⁾ و ((قره عينى فى الصلاة )) ⁽¹²⁹⁾
عملا، تا كسى به مرتبه محبت فائز نشود، نه اسلام دارد نه ايمان و نه نمازش ‍ مقبول است و نه ساير عبادات و نه تصور كنى كه كتب حكمت خواندن ، منافات ندارد با ياد خدا، بلكه از حجب ظلمانيه است كه ضد صريح اين راه است و همچنين كتب كلاميه و معارضات و مجادلات . لهذا، مبالغات عظيمه در نهى از همه ، وارد شده است و از دلايل ، زياد نمى شود، بلكه اغلب آن است كه ايمان فطرى ، كه حق تعالى به او عطا فرموده است ، زايل مى شود و يك شبهه تاءثيرش در نفس بيشتر از هزار برهان است و نهايتا ايمان و ايقان به رياضت مى شود و به قانون شريعت مقدسه و به نصوص ‍ قرآنيه و حديثيه . پس اگر معارضات نفس و شيطان به كثرت دعوات و تضرعات كم نشود، استعانت جويد به توجهات مقربان كه دراين راه هستند و غالب آن است كه مخفى مى باشند، همان بهتر كه وقت معارضه متوسل به جناب اقدس خداوند شود و تضرع و زارى كند تا حق ، سبحانه و تعالى ، حمايت فرمايد. و اين ضعيف ، مكرر به خدمت جمعى رسيده ام كه تقرب از جبين آنها، ظاهر بوده و استمداد و استعانت از ايشان جسته ام وليكن ، اطلاع ايشان از احوال ، سبب بعد شده است و آن جماعت ، اليوم ، مفقودند به حسب ظاهر و اگر چه اين جماعت سبب وجود سموات و ارض اند، اما به موجب : ((اوليائى تحت قبائى لايعرفونهم غيرى )) مستورند. و تا كسى مثل ايشان نشود، ادراك نمى تواند كرد و شناخت .⁽¹³⁰⁾
والحمدلله رب العالمين و الصلواة على اشرف الواصلين و المحسنين و العارفين محمد و آله و عترته الانجبين و السلام عليكم و رحمة الله و بركاته .
 

بسم الله الرحمن الرحيم

اما بعد، بدان ! اى برادر عزيز، كه راه به سوى قرب حق تعالى ، جل شانه ، منحصر است به دو چيز: تخليه و تحليه . ⁽¹³¹⁾
تخليه و تحليه ؛ يعنى خالى كردن نفس ناطقه (كه قلبش مى گويند و روحش ‍ مى نامند. اختلاف اسما، به علت اختلاف مسميات است از راه حيثيات ، چنانكه ، به تفصيل در كتب اهلش مسطور است .) از آنچه او را مانع و حائل شود. و باز دارد از توجه به خدا. (تحليه ) مزين و محلى نمودن او، به آنچه سبب توجه و تقرب به حضرت حق مى شود. پس هرگاه ، نفس مويد حق ، در خود ميل و رغبتى به سوى حق تعالى ديد، اول چيزى كه بر او واجب است : مراعات و تحصيل تخليه است . مقدم بر همه اسباب و مبادى آن ، توبه است از آنچه سابق بر آن بوده است . از ملامت مردم باك نداشته باشد⁽¹³²⁾.مراقبت نفس داشته باشد. يك چشم (برهم ) زدن از او، غافل نشود. ⁽¹³³⁾
سعى و كوشش نمايد كه از او معصيتى سر نزند و هرگاه ، از روى غفلت و سهو از او معصيتى سر بزند، همان ساعت به توبه و انابه ⁽¹³⁴⁾ تدارك نمايد. به شرط آن كه ، اولا شريعت مصطفوى و طريقت مرتضوى را تحصيل كرده باشد؛ يعنى عالم شود به امر ونهى شارع كه آن دو چيز است :
اول : عالم به مسائلى كه تعلق به افعال و جوارح دارد.
دوم : عالم به آنچه به دل تعلق دارد: از اوصاف جمليه و اخلاق رذيله . علم اول ، يا به تقليد است ويا به اجتهاد. اين را اهل تحقيق ، ((علم شريعت )) مى نامند. علم دوم را ((علم به طريقت )) مى گويند. از ترتيب اين دو مقدمه : (صغرى و كبرى ) نتيجه اى حاصل مى شود كه آن را ((حقيقت )) مى خوانند يعنى ، معرفت كامل ، حسب قابليت و استعداد او، به حقايق موجودات محصول اوست يا به نفس خودش .
هرگاه ، قلبا توبه كرد و مصر بر فعل توبه و تدارك مافات منه شد، نشانه توفيق الهى و اذن ، دخول به درگاه حضرت شاهى است .
پس در آن اوقات ، به جهت رفع وسوسه نفس و خطورات قلبيه ، كه لازمه طبع بشرى است ، مكرر مداومت به اين ذكر كند:
((لا حول ولا قوة الا بالله العلى العظيم ⁽¹³⁵⁾)) گمان حقير، بلكه يقين ، كه يك اربعين تمام نشده است ، از براى نفس حالتى چند عارض مى شود كه ترقى و تفاوتى تمام ، نسبت به حال سابق نفسش دست گيرش خواهد گرديد. بعد از آن ، چند وقتى ، كه اقلش يك اربعين باشد، به اين ذكر مداومت نمايد: ((لا اله الا انت ، سبحانك انى كننت من الظالمين .)) ⁽¹³⁶⁾ هرگاه مراعات حال نفس ، بر آنچه مذكور شد ⁽¹³⁷⁾، مقارن به اين ذكر گرديد، بى شبهه ، حالتى او را دست مى دهد. به شرط آن كه مقارن گرداند اين اوقات را، به جوعى و سهرى و ماكول و مشروبى كه در ظاهر شبهه ناك نباشد. چون اربعين ، به اين ذكريا مراقبه نفس ، بر او گذاشت ، شروع نمايد به ذكر: ((لا اله الا الله )) با تذكر معنى آن . به اين طريق كه در گفتن ((لا اله )) به زبان ، از دل ، خيال غير را بيرون و محو سازد. در گفتن ((الا الله )) توجه كلى ، قلبا، به جانب حق نمايد. به اين طريق يك اربعين به سر آورد، با آن شرايط سابقه . در اين اربعين ، صفايى و نورى در دل او منكشف گردد كه او را در بعضى از اوقات از خود بى خود نمايد و بعد از اين اربعين ، شب و روز مداومت نمايد به ذكر: ((لا اله الا هو، يا حى يا قيوم ))⁽¹³⁸⁾ يا (هو الحى القيوم ))). تا يك اربعين . در اين اربعين ، احتمال دارد جنونى بر او عارض شود، بسبب مشاهده بعضى از انوار تجليات . در اين اربعين ، لازم است او را، با جوع و سهر و صمت ، عزلت و اگرچه بى اختيار نفس ، به علت مشاهده بعضى از انواع صفات ، ميل به عزلت و صمت مى كند. بعد از اين اربعين ، ديگر مداومت نمايد به ذكر: ((الله )) بى حرف ندا. و در اين اربعين به قدر قابليت و استعداد، فتح باب ملكوت ، در دل او (شود)، به حيثيتى كه امور مخفيه بر او ظاهر و مشكوف گردد. چنان انوار صفات ، بر او، فايض گردد كه خودش در آن حال حيران خود باشد. بعد از اين اربعين ، مداومت نمايد به ذكر:
((يا هو يا من هو لا هو الا هو.)) ⁽¹³⁹⁾
چنان مشغول شود كه غير از فرايض و نوافل يوميه و اكل و شرب ضرورت ، به هيچ چيز ديگر متوجه نشود و در اين اربعين ، او را فنايى از ((ملك و ملكوت )) حاصل شود كه به غير از نفس خودش ، كه خود را مشاهده مى نمايد، محيط ملك و ملكوت و حق را، محيط بر خود مشاهده كند، بى كمى و كيفى ، و خود را چون قطره اى محو در درياى حقيقت ، مشاهده نمايد. بعد از اين ، اربعينى ديگر مداومت نمايد به ذكر:
((يا هو))
كه در اين اربعين فانى از خود گردد. در اين حال ، عبد در ميان نباشد، شاهد و مشهود ذات معبود است . و اين جاى اقدام است . در اين مقام ، آواز:
((لمن الملك اليوم .))⁽¹⁴⁰⁾
از او بر خيزد كه خود گويد و خود شنود.
بعد از اين اربعينى ديگر مداومت نمايد به ذكر:
((يا هو))
كه از حالت ((محو به صحو)) رسد و بقاى كلى در عين فنا او را حاصل گردد و سر معنى ((العبودية جوهرة كنهها الربوبية )) بر او ظاهر و منكشف گردد و در اين مقام به مرتبه ((خلافت )) و مراد حق تعالى از ((ان جاعل فى الارض خليفة ))⁽¹⁴¹⁾ خواهد رسيد و در اين مرتبه سزاوار است كه خلق را به خدا دعوت كند و نام عام ، بلكه خاص ‍ ((حجة الله على الارض )) به اشاره غيبى آن حضرت خواهد بود. وصول به اين مرتبه و ترقى در اين مقامات ، موقوف است بر تكميل هر مقامى به شرايط مقرره ، با مراعات امور جزئيه متعلقه به آن مقام ، والا در قدم اول به جا ماند و انانيت و فرعونيت در نفس او شكوفه خواهد كرد.
((الهم وفق و سدد و قو نفو سنا للترقى ))
 

بسم الله الرحمن الرحيم