جمع و تاليف قرآن به شكل كنونى،در يك زمان صورت نگرفته،بلكه به مرورزمان و به دست افراد و گروه‏هاى مختلف انجام شده است.ترتيب،نظم و عدد آيات‏در هر سوره در زمان حيات پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و با دستور آن بزرگوار انجام شده وتوقيفى است و بايد آن را تعبدا پذيرفت،و به همان ترتيب در هر سوره تلاوت كرد.

هر سوره با فرود آمدن‏«بسم الله الرحمان الرحيم‏»آغاز مى‏شد و آيات به ترتيب نزول درآن ثبت مى‏گرديد،تا موقعى كه‏«بسم الله...»ديگرى نازل مى‏شد و سوره ديگرى آغازمى‏گرديد.اين نظم طبيعى آيات بود.گاهى اتفاق مى‏افتاد پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله-با اشاره‏جبرئيل-دستور مى‏داد تا آيه‏اى بر خلاف نظم طبيعى در سوره ديگرى قرارداده شود، مانند آيه «و اتقوا يوما ترجعون فيه الى الله ثم توفى كل نفس ما كسبت و هم لايظلمون‏» ⁽¹⁾ -كه گفته‏اند از آخرين آيات نازل شده است-پيامبر صلى الله عليه و آله دستور فرمود آن رابين آيات ربا و آيه دين،در سوره بقره آيه 281 ثبت كنند.بنابر اين ثبت آيات درسوره‏ها،چه با نظم طبيعى يا نظم دستورى،توقيفى است و با نظارت و دستور خودپيامبر اكرم صلى الله عليه و آله انجام گرفته است و بايد از آن پيروى نمود.

ولى درباره نظم و ترتيب سوره‏ها ميان اهل نظر اختلاف است.سيد مرتضى‏علم الهدى و بسيارى از محققين و از معاصرين آيت الله خويى بر آنند كه قرآن‏هم چنان كه هست،در زمان حيات پيامبر صلى الله عليه و آله شكل گرفته است.زيرا جماعتى قرآن‏را در آن عهد حافظ بوده‏اند و بسيار بعيد مى‏نمايد كه مساله‏اى با اين اهميت راپيامبر اكرم صلى الله عليه و آله رها كرده باشد تا پس از وى نظم و ترتيب داده شود.

اين نظر قابل قبول نيست،زيرا حافظ يا جامع قرآن بودن در آن عهد،دليل‏نمى‏شود كه ميان سوره‏ها ترتيبى وجود داشته است.و اگر كسى هر آن چه از قرآن كه‏تا آن روز نازل شده،حفظ و ضبط كرده باشد،حافظ و جامع قرآن خواهد بود.

بنابر اين لازمه حفظ همه قرآن ترتيب فعلى آن نيست.اما اهميت اين مساله چندان‏روشن نيست،زيرا آن چه مهم است تكميل سوره‏ها و مستقل بودن هر سوره ازسوره ديگر است تا آيه‏هاى هر سوره با آيه‏هاى سوره‏هاى ديگر اشتباه نشود.اين‏مهم در عهد پيامبر صلى الله عليه و آله صورت گرفت.اما ترتيب بين سوره‏ها تا هنگام پايان يافتن‏نزول قرآن امكان نداشت،زيرا پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله تا در حال حيات بود هر لحظه‏احتمال نزول سوره‏ها و آيه‏هايى مى‏رفت.بنا بر اين طبيعى است كه پس از ياس ازنزول قرآن،كه به پايان يافتن حيات پيامبر وابسته بود،سوره‏هاى قرآن قابل نظم وترتيب خواهد بود.

بر اين اساس،بيش‏تر محققين و تاريخ نويسان بر آنند كه جمع و ترتيب سوره‏هاپس از وفات پيامبر صلى الله عليه و آله براى نخستين بار بر دست على امير مؤمنان عليه السلام سپس‏زيد بن ثابت و ديگر صحابه بزرگوار انجام گرفت.و در مجموع شايد بتوان گفت كه‏عمل جمع قرآن به دست صحابه،پس از رحلت پيامبر صلى الله عليه و آله از امور مسلم تاريخ‏است.

على عليه السلام نخستين كسى بود كه پس از وفات پيامبر صلى الله عليه و آله به جمع قرآن مشغول‏گرديد.بر حسب روايات،مدت شش ماه در منزل نشست و اين كار را به انجام‏رساند. ابن نديم گويد:«اولين مصحفى كه گرد آورى شد مصحف على بود و اين‏مصحف نزد آل جعفر بود».سپس مى‏گويد:«مصحفى را ديدم نزد ابو يعلى حمزه‏حسنى كه با خط على بود و چند صفحه از آن افتاده بود و فرزندان حسن بن على‏آن را به ميراث گرفته بودند» ⁽²⁾ .محمد بن سيرين از عكرمه نقل مى‏كند:«در ابتداى‏خلافت ابو بكر،على در خانه نشست و قرآن را جمع آورى كرد».گويد:«از عكرمه پرسيدم:آيا ترتيب و نظم آن مانند ديگر مصاحف بود؟آيا رعايت ترتيب نزول درآن شده بود؟گفت:اگر جن و انس گرد آيند و بخواهند مانند على قرآن را گرد آورند،نخواهند توانست‏».ابن سيرين مى‏گويد:«هر چه دنبال كردم تا بر آن مصحف دست‏يابم، ميسورم نگرديد» ⁽³⁾ .ابن جزى كلبى گويد:«اگر مصحف على يافت مى‏شد،هر آينه در آن علم فراوان يافت مى‏گرديد» ⁽⁴⁾ .

وصف مصحف على عليه السلام

مصحفى را كه مولى امير مؤمنان عليه السلام گرد آورى كرده بود،داراى ويژگى‏هاى‏خاصى بود كه در مصاحف ديگر وجود نداشت.

اولا،ترتيب دقيق آيات و سور،طبق نزول آن‏ها رعايت‏شده بود.يعنى در اين‏مصحف مكى پيش از مدنى آمده و مراحل و سير تاريخى نزول آيات روشن بود.

بدين وسيله سير تشريع و احكام،مخصوصا مساله ناسخ و منسوخ در قرآن به‏خوبى به دست مى‏آمد.

ثانيا،در اين مصحف قرائت آيات،طبق قرائت پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله كه اصيل‏ترين‏قرائت‏بود،ثبت‏شده بود و هرگز براى اختلاف قرائت در آن راهى نبود.بدين ترتيب‏راه براى فهم محتوا و به دست آوردن تفسير صحيح آيه هم‏وار بود.اين امر اهميت‏به سزايى داشت،زيرا چه بسا اختلاف قرائت موجب گم‏راهى مفسر مى‏شود.كه درآن مصحف هر گونه موجبات گم‏راهى وجود نداشت.

ثالثا،اين مصحف مشتمل بر تنزيل و تاويل بود.يعنى موارد نزول ومناسبت‏هايى را كه موجب نزول آيات و سوره‏ها بود،در حاشيه مصحف توضيح‏مى‏داد.اين حواشى بهترين وسيله براى فهم معانى قرآن و رفع بسيارى از مبهمات‏بود و علاوه بر ذكر سبب نزول در حواشى،تاويلاتى نيز وجود داشت.اين تاويلات‏برداشت‏هاى كلى و جامع از موارد خاص آيات بود كه در فهم آيه‏ها بسيار مؤثر بود.

امير مؤمنان عليه السلام خود مى‏فرمايد:«و لقد جئتهم بالكتاب مشتملا على التنزيل و التاويل‏» ⁽⁵⁾ و نيز مى‏فرمايد:«آيه‏اى بر پيامبر صلى الله عليه و آله نازل نشده،مگر آن كه بر من خوانده واملا فرمود و من آن را با خط خود نوشتم.و نيز تفسير و تاويل،ناسخ و منسوخ ومحكم و متشابه هر آيه را به من آموخت و مرا دعا فرمود تا خداوند فهم و حفظ به‏من مرحمت فرمايد.از آن روز تا كنون هيچ آيه‏اى را فراموش نكرده و هيچ دانش وشناختى را كه به من آموخته و نوشته‏ام،از دست نداده‏ام‏» ⁽⁶⁾ .بنابر اين اگر پس ازرحلت پيامبر صلى الله عليه و آله از اين مصحف كه مشتمل بر نكات و شرح و تفسير و تبيين آيات‏بود استفاده مى‏شد، امروزه بيش‏ترين مشكلات فهم قرآن مرتفع مى‏گرديد ⁽⁷⁾ .

سرانجام مصحف على عليه السلام

سليم بن قيس هلالى(متوفاى 90)كه از اصحاب خاص امير مؤمنان بود،ازسلمان فارسى(رضوان الله عليه)روايت مى‏كند:موقعى كه على عليه السلام بى‏مهرى مردم رانسبت‏به خود احساس كرد،در خانه نشست و از خانه بيرون نيامد تا آن كه قرآن راكاملا جمع آورى كرد.پيش از جمع آورى حضرت،قرآن روى پاره‏هاى كاغذ وتخته‏هاى نازك شده و ورق‏ها نوشته شده و به صورت پراكنده بود.على عليه السلام پس ازاتمام،طبق روايت‏يعقوبى آن را بار شترى كرده به مسجد آورد.در حالى كه مردم‏پيرامون ابو بكر گرد آمده بودند،به آنان گفت: «بعد از مرگ پيامبر صلى الله عليه و آله تا كنون به‏جمع آورى قرآن مشغول بودم و در اين پارچه آن را فراهم كرده،تمام آن چه بر پيامبرنازل شده است جمع آورده‏ام.نبوده است آيه‏اى مگر آن كه پيامبر،خود بر من‏خوانده و تفسير و تاويل آن را به من آموخته است.مبادا فردا بگوييد:از آن غافل‏بوده‏ايم‏».آن گاه يكى از سران گروه به پا خاست و با ديدن آن چه على عليه السلام در آن‏نوشته‏ها فراهم كرده بود،بدو گفت:به آن چه آورده‏اى نيازى نيست و آن چه نزد ماهست ما را كفايت مى‏كند.على عليه السلام گفت:«ديگر هرگز آن را نخواهيد ديد».آن گاه‏داخل خانه خود شد و كسى آن را پس از آن نديد ⁽⁸⁾ .

در دوران عثمان،كه ميان طرف داران مصاحف صحابه اختلاف شديد رخ داد،طلحة بن عبيد الله به مولى امير مؤمنان عليه السلام عرض كرد:به ياد دارى آن روزى را كه‏مصحف خود را بر مردم عرضه داشتى و نپذيرفتند،چه مى‏شود امروز آن را ارائه‏دهى تا شايد رفع اختلاف گردد؟ حضرت از جواب دادن سرباز زد.طلحه سؤال‏خود را تكرار كرد.حضرت فرمود:«عمدا از جواب سرباز زدم‏».آن گاه به طلحه‏گفت:«آيا اين قرآن كه امروزه در دست مردم است،تمامى آن قرآن است‏يا آن كه غيراز قرآن نيز داخل آن شده است؟»طلحه گفت:البته تمامى آن قرآن است. حضرت‏فرمود:«اكنون كه چنين است،چنان چه به آن اخذ كنيد و عمل نماييد،به رستگارى‏رسيده‏ايد».طلحه گفت:اگر چنين است،پس ما را بس است و ديگر چيزى نگفت ⁽⁹⁾ .

حضرت با اين جواب خواستند تا علاوه بر حفظ وحدت،صلابت و استوارى قرآن‏محفوظ بماند.

جمع زيد بن ثابت

وصيت پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله جمع قرآن بود تا مانند تورات يهود در معرض ضايع‏شدن قرار نگيرد ⁽¹⁰⁾ .على عليه السلام پس از رحلت پيامبر از وصيت تبعيت كرد و به اين مهم‏پرداخت و آن را عرضه داشت،ولى به دلايلى پذيرفته نشد.اما از آن جايى كه قرآن‏اولين مرجع تشريع آيين اسلام و زير بناى ساخت جامعه اسلامى است،ضرورت‏داشت‏خلفاى وقت از ديگر كاتبان كلام الهى استفاده كنند تا با جمع قرآن از روى‏قطعات چوب و استخوان و سينه‏هاى حافظان قرآن،آن را ضبط كنند.و خلا ازدست رفتن هفتاد تن و بنابر قولى چهار صد تن از حافظان قرآن را كه در جنگ يمامه‏به شهادت رسيدند،جبران كنند ⁽¹¹⁾ .

بنا بر اين ابو بكر از زيد بن ثابت‏خواست تا قرآن را جمع آورى كند.زيد مى‏گويد:

«ابو بكر مرا فرا خواند،و پس از مشاوره با عمر-كه در آن جا بود-گفت:بسيارى از قاريان و حافظان قرآن در حادثه يمامه كشته شده‏اند و بيم آن مى‏رود كه در مواردديگر نيز گروهى ديگر كشته شوند و قسمت عمده قرآن را از بين برود.آن گاه‏جمع آورى قرآن را مطرح ساخت. گفتيم:چگونه مى‏خواهيد كارى كنيد كه پيامبر صلى الله عليه و آله‏آن را انجام نداد؟گفتند: «اين كار ضرورت دارد و بايد انجام شود.و آن اندازه سخن‏گفتند و به من اصرار ورزيدند تا آن را پذيرفتم.آن گاه ابو بكر به من گفت:مى‏بينم كه‏جوان عاقلى هستى و هرگز ما به تو انديشه ناروا نمى‏داريم.تو كاتب وحى رسول‏خدا بودى،اين كار را دنبال كن و به خوبى انجام ده‏».زيد مى‏گويد:«سنگينى اين كاركه بر من تحميل شده بود از تحمل كوه گران سخت‏تر بود،ولى به ناچار آن را پذيرفتم‏و قرآن را كه بر صفحاتى از سنگ و چوب نوشته شده بود،جمع آورى كردم‏» ⁽¹²⁾ .

روش زيد در جمع قرآن

زيد به جمع آورى قرآن مشغول شد و قرآن را از صورت پراكندگى در آورد و دريك جا فراهم كرد.او اين كار را با هم كارى گروهى از صحابه انجام داد.نخستين اقدام‏وى آن بود كه اعلام كرد:هر كس هر چه از قرآن نزد خود دارد،بياورد.يعقوبى‏مى‏گويد:«وى گروهى مركب از 25 نفر را تشكيل داد» ⁽¹³⁾ و خود رياست آن گروه را برعهده گرفت.اين گروه هر روز در مسجد گردهم مى‏آمدند و افرادى كه آيه يا سوره‏اى‏از قرآن در اختيار داشتند به اين گروه مراجعه مى‏كردند.اين گروه از هيچ كس،هيچ‏چيز را به عنوان قرآن نمى‏پذيرفتند،مگر آن كه دو شاهد ارائه دهند كه آن چه‏آورده است جزء قرآن است.شاهد اول نسخه خطى،يعنى نوشته‏اى كه حكايت ازوحى قرآنى داشته باشد.شاهد دوم شاهد حفظى،يعنى ديگران نيز شهادت دهندكه آن را از زبان پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله شنيده‏اند.در اين جا دو نكته قابل توجه است:

1.از خزيمة بن ثابت انصارى ⁽¹⁴⁾ دو آيه آخر سوره برائت‏بدون شاهد پذيرفته شد، زيرا پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله شهادت او را به جاى شهادت دو نفر قرار داده بود ⁽¹⁵⁾ .

2.از عمر بن الخطاب عبارت‏«الشيخ و الشيخة اذا زنيا فارجموهما البتة...»كه‏گمان مى‏كرد آيه قرآن است،پذيرفته نشد.از وى شاهد خواستند،نتوانست ارائه‏دهد و بر هر كس عرضه كرد انكار نمود كه از پيامبر چنين چيزى شنيده باشد.عمر تاآخر عمر بر صحت آن اصرار داشت و هم واره مى‏گفت:«اگر مردم نمى‏گفتند عمرچيزى بر قرآن افزود،هر آينه اين آيه را در قرآن درج مى‏كردم‏».

بدين كيفيت،زيد آيه‏ها و سوره‏هاى قرآن را جمع آورى كرد و آن را از پراكندگى وخطر از بين رفتن نجات داد.هر سوره كه كامل مى‏شد در صندوق چه مانندى از چرم‏به نام‏«ربعه‏»قرار مى‏داد تا آن كه سوره‏ها يكى پس از ديگرى كامل شد.ولى هيچ گونه‏نظم و ترتيبى بين سوره‏ها به وجود نياورد ⁽¹⁶⁾ .اين صحيفه‏ها،كه سوره‏هاى قرآنى بر آن‏نگاشته شده بود،پس از اتمام به ابوبكر سپرده شد.اين مجموعه پس از ابوبكر به‏عمر انتقال يافت و پس از وفات وى نزد دخترش حفصه نگهدارى شد و هنگام‏يك سان كردن مصحف‏ها،عثمان آن را به رعايت گرفت تا نسخه‏هاى ديگر قرآن را باآن مقابل كند و سپس آن را به حفصه باز گردانيد.چون حفصه در گذشت،مروان كه‏از جانب معاويه و الى مدينه بود،آن را از ورثه حفصه گرفت و از بين برد ⁽¹⁷⁾ .

مصاحف صحابه

پس از رحلت پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و پذيرفته نشدن مصحف على عليه السلام، علاوه بر زيد،عده ديگرى از بزرگان صحابه به جمع قرآن پرداختند.از جمله:عبد الله بن مسعود،ابى بن كعب،مقداد بن اسود،سالم مولى ابى حذيفه،معاذ بن جبل و ابو موسى‏اشعرى. گويند:نخستين كسى كه سوره‏هاى قرآن را مرتب نمود،سالم مولى ابى حذيفه بود.وقتى قرآن جمع آورى و روى اوراق نوشته شد،آن‏گاه خود وهم دستانش گرد هم آمدند و درباره نام آن به شور نشستند.برخى نام‏«سفر»راپيش نهاد كردند،سالم و ديگران آن را نپسنديدند،زيرا نام كتاب‏هاى يهود است.

سپس سالم عنوان مصحف را پيش نهاد كرد و گفت:همانند اين كتاب(صحيفه‏هاى‏جمع شده) را در حبشه ديدم كه آن را«مصحف‏»مى‏گفتند.همه حاضران نام‏مصحف را براى صحيفه‏هاى جمع شده پذيرفتند ⁽¹⁸⁾ .در اين جا به معرفى برخى ازمصاحف صحابه و ويژگى‏هاى آن‏ها اشاره مى‏شود:

مصحف ابن مسعود

مصحف ابن مسعود داراى ويژگى‏هاى زير بود:

1.ترتيب سوره‏ها چنين بود:سبع طوال،مئين،مثانى،حواميم،ممتحنات ومفصلات.

2.اين مصحف 111 سوره داشت،زيرا فاقد سوره حمد و سوره‏هاى معوذتين‏بود.او بر اين عقيده بود كه ثبت‏سوره‏ها در مصحف براى حفظ آن از پراكندگى و گم‏شدن است و سوره حمد به جهت تكرار قرائت آن در نمازها هرگز گم نمى‏شود ⁽¹⁹⁾ .ياآن كه سوره حمد عدل قرآن است و نبايد جزء قرآن آورده شود.اما دليل نياوردن دوسوره معوذتين اين بود كه اين دو سوره را جزء قرآن نمى‏دانست.بلكه دعاى چشم‏زخم(باطل السحر)مى‏دانست كه از جانب خدا بر پيامبر وحى شد،تا براى‏سلامتى حسنين آن را بخواند و آنان را از چشم زخم محفوظ دارد.او هرگاه مى‏ديدكه در مصحفى اين دو سوره را نوشته‏اند،آن را پاك مى‏كرد و مى‏گفت:«غير قرآن را باقرآن خلط نكنيد و هرگز در نماز اين دو سوره را نمى‏خواند» ⁽²⁰⁾ .

3.صاحب كتاب الاقناع روايتى نقل كرده كه در آن آمده است در مصحف ابن مسعود براى سوره برائت‏«بسم الله الرحمان الرحيم‏»ثبت‏شده بود.سپس مى‏نويسد.

نبايد آن را معتبر دانست ⁽²¹⁾ .

4.اين مصحف در بسيارى از آيات و كلمات قرآنى با مشهور مخالفت دارد،زيراابن مسعود بر اين باور بود كه مى‏توان كلمات قرآن را به مترادف آن تبديل كرد.اومى‏گفت:«هرگاه كلمه‏اى بر شما دشوار باشد يا براى خواننده فهم آن مشكل مى‏آيد،مى‏توان آن را به كلمه ديگر كه سهل و واضح است و معناى آن را دارد،تبديل كرد».

او كلمه زخرف را به كلمه ذهب،و كلمه عهن را به كلمه صوف تبديل مى‏كرد.زيرامعناى هر دو كلمه در هر دو موضع يكى است.او در تعليم يك نفر اعجمى كه تلفظكلمه اثيم بر وى دشوار بود،تجويز كرد تا به جاى آن بگويد:«ان شجرة الزقوم طعام‏الفاجر»به جاى طعام الاثيم ⁽²²⁾ .

5.ابن مسعود در مصحف خود برخى كلمات را براى روشن شدن مراد آيه به‏كلمات ديگر تبديل مى‏كرد.مثلا و السارق و السارقة فاقطعوا ايديهما ⁽²³⁾ را به‏«...

فاقطعوا ايمانهما»تبديل كرد،زيرا معلوم نبود مراد آيه كدام دست است.و يا آيه واقيموا الوزن بالقسط ⁽²⁴⁾ را به صورت‏«و اقيموا الوزن باللسان‏»ثبت كرده بود،زيرا معتقدبود اقامه وزن به واسطه زبانه ترازوست.و يا آيه اني نذرت للرحمان صوما فلن اكلم‏اليوم انسيا ⁽²⁵⁾ را«انى نذرت للرحمان صمتا...»ثبت كرده بود،زيرا روزه‏صمت(سكوت)نذر كرده بود ⁽²⁶⁾ .

6.او احيانا الفاظى را به منظور شرح و تفسير در ضمن جمله‏ها و عبارات قرآن‏مى‏افزود.اين گونه زوائد تفسيرى كه در كلام گذشتگان بسيار به چشم مى‏خورد،درمواردى بود كه موجب اشتباه با نص قرآنى نمى‏گرديد.مثلا در آيه كان الناس امة واحدة[فاختلفوا]فبعث الله النبيين مبشرين و منذرين و انزل معهم الكتاب بالحق ليحكم‏بين الناس فيما اختلفوا فيه... ⁽²⁷⁾ افزودن‏«فاختلفوا»براى روشن شدن اين مطلب بود كه‏بعثت انبيا پس از اختلاف بوده است ⁽²⁸⁾ . بنا بر نقل سيوطى از ابن مردويه،ابن مسعودمى‏گفت:«در زمان پيامبر اين آيه را اين گونه تلاوت مى‏كرديم: يا ايها الرسول بلغ ماانزل اليك من ربك[ان عليا مولى المؤمنين]و ان لم تفعل فما بلغت رسالته و الله يعصمك‏من الناس... ⁽²⁹⁾ از اين موارد در مصحف ابن مسعود بسيار است كه براى روشن شدن‏مفهوم آيه،بر آيات افزوده شده است.البته اين افزودن‏ها پرسش‏هايى از جمله‏مساله تحريف را مطرح كرده است.ولى بسيارى از اين نسبت‏ها قطعى نيست واحتمال دخالت‏سياست در جعل و نسبت‏خلاف به ابن مسعود بسيار مى‏رود.

به ويژه كه وى مخالفت‏هايى با حكام وقت داشت.از طرف ديگر مواردى از اين‏زيادت‏ها جنبه تفسيرى و توضيحى دارد و در آن زمان بسيار متداول بوده است كه‏صحابه در كنار مصحف خود مطالب تفسيرى را مى‏نوشتند،و به ديگران نقل‏مى‏كردند تا مفهوم و پيام آيه در ميان مردم حفظ شود ⁽³⁰⁾ .

مصحف ابى بن كعب

ويژگى‏هاى مصحف ابى بن كعب به شرح ذيل است:

1.ترتيب سوره‏هاى مصحف ابى بن كعب تقريبا هم آهنگ با ترتيب مصحف‏ابن مسعود بود.جز آن كه سوره يونس را پيش از دو سوره انفال و برائت قرار داده بودو نيز در تقديم و تاخير برخى سوره‏ها با آن تفاوت داشت.تفاوت ديگرى كه بامصحف ابن مسعود داشت آن كه مشتمل بر سوره حمد و معوذتين بود.

2.اين مصحف دو سوره به نام‏هاى خلع و حفد بيش از مصاحف ديگر دارد.اين‏دو دعاى قنوت‏اند و به گمان اين كه از سوره‏هاى قرآن است،در قرآن درج‏شده است.

دعاى خلع:«بسم الله الرحمان الرحيم اللهم انا نستعين بك و نستغفرك و نثني‏عليك الخير و لا نكفرك و نخلع و نترك من يفجرك‏».

دعاى حفد:«بسم الله الرحمان الرحيم اللهم اياك نعبد و لك نصلي و نسجد واليك نسعى و نحفد،نخشى عذابك و نرجوا رحمتك ان عذابك بالكفار ملحق‏» ⁽³¹⁾ .

3.در اين مصحف ميان دو سوره فيل و قريش‏«بسم الله الرحمان الرحيم‏»نيامده و آن‏دو،يك سوره پنداشته شده است ⁽³²⁾ .در روايات اهل بيت عليهم السلام نيز آمده است كه هركس در نماز،سوره فيل را بخواند بايد سوره قريش را نيز بخواند،ليكن با آوردن بسم الله الرحمان الرحيم ⁽³³⁾ بين دو سوره،يعنى اين دو سوره قرائتا يك سوره محسوب‏مى‏شود،ولى از نظر ثبت در قرآن دو سوره به حساب مى‏آيد.اين روايت عكس‏مصحف ابى بن كعب را ثابت مى‏كند.بنابر اين مصحف ابى بن كعب داراى 115 سوره‏بود.

4.در اين مصحف ابتداى سوره زمر با«حم‏»شروع شده بود و در نتيجه حواميم‏اين مصحف به جاى هفت‏سوره،هشت‏سوره است ⁽³⁴⁾ .

5.اين مصحف با مشهور،اختلاف قرائت داشت.برخى كلمات به مترادف‏هاى‏آن‏ها تبديل شده است:آيه قالوا يا ويلنا من بعثنا من مرقدنا ⁽³⁵⁾ به صورت‏«من هبنا من‏مرقدنا» ⁽³⁶⁾ و آيه كلما اضاء به صورت‏«مروا فيه‏»يا«سعوا فيه‏»خوانده‏شده است ⁽³⁸⁾ .برخى كلمات براى توضيح و تفسير آورده شده است:در آيه فصيام‏ثلاثة ايام ⁽³⁹⁾ [متتابعات]في الحج... كلمه افزوده شده ⁽⁴⁰ براى معلوم كردن سه روز روزه‏متوالى است و يا در آيه فما استمتعتم به منهن[الى اجل مسمى]فآتوهن اجورهن‏فريضة... ⁽⁴¹⁾ عبارت اضافه شده براى معلوم كردن اين است ⁽⁴²⁾ كه مقصود،نكاح متعه و انقطاعى است نه دائمى و يا اين آيه را چنين خوانده است: ان الساعة آتية‏اكاد اخفيها [من نفسى فكيف اظهركم عليها] لتجزى كل نفس بما تسعى ⁽⁴³⁾ .

همان گونه كه درباره مصحف ابن مسعود بيان شد،نبايد گمان برد كه اين بيان‏هاى‏تفسيرى در مصاحف صحابه تحريف و زيادت كلمات و يا ترديد در قرآن‏هاى‏موجود را به دنبال داشته است.البته بعدها اين روش متروك شد.