مقدمه

علوم قرآنى

«علوم قرآنى‏»اصطلاحى است درباره مسايلى مرتبط با شناخت قرآن و شؤون‏مختلف آن.فرق ميان‏«علوم قرآنى‏»و«معارف قرآنى‏»آن است كه علوم قرآنى بحثى‏بيرونى است و به درون و محتواى قرآن از جنبه تفسيرى كارى ندارد،اما معارف‏قرآنى كاملا با مطالب درونى قرآن و محتواى آن سر و كار داشته و يك نوع تفسيرموضوعى به شمار مى‏رود.

معارف قرآنى يا تفسير موضوعى،مسايل مطرح شده در قرآن را از حيث‏محتوايى بررسى مى‏كند.بدين ترتيب كه آيات مربوط به يك موضوع را از سراسرقرآن در يك جا گرد آورده و در مورد آن چه كه از مجموع آن‏ها به دست مى‏آيد سخن‏مى‏گويد،مشروط بر آن كه از محدوده دلالت قرآنى فراتر نرود.گر چه در تفسيرموضوعى گاه ضرورت دارد به شواهد عقلى و نقلى ديگرى نيز استشهاد شود،ولى‏بحث كاملا قرآنى است و تنها از ديدگاه قرآن مورد بررسى قرار مى‏گيرد.اين مطلب‏بدين جهت اهميت دارد كه بحث‏هايى را كه جنبه‏«معارف اسلامى‏»دارند و احيانادر كنار دلايل عقلى و نقلى به آيات قرآن نيز استناد مى‏كنند، از «معارف قرآنى‏» يا «تفسير موضوعى قرآن‏» جدا شود.

«علوم قرآنى‏» بحث‏هاى مقدماتى براى شناخت قرآن و پى بردن به شؤون‏مختلف آن است.در علوم قرآنى مباحثى چون وحى و نزول قرآن،مدت و ترتيب‏نزول،اسباب النزول،جمع و تاليف قرآن،كاتبان وحى،يك سان كردن مصحف‏ها،پيدايش قرائات و منشا اختلاف در قرائت قرآن، حجيت و عدم تحريف قرآن،مساله نسخ در قرآن،پيدايش متشابهات در قرآن،اعجاز قرآن و... مطرح مى‏باشد.ازاين جهت علوم را به صيغه جمع گفته‏اند كه هر يك از اين مسايل در چار چوب خود استقلال دارد و علمى جدا شناخته مى‏شود و غالبا ارتباط تنگاتنگى ميان اين‏مسايل وجود ندارد.لذا ميان مسايل علوم قرآنى نوعا يك نظم طبيعى بر قرار نيست‏تا رعايت ترتيب ميان آن‏ها ضرورى گردد،لذا هر مساله جدا از مسايل ديگر قابل‏بحث و بررسى است.

ضرورت بحث در علوم قرآنى از آن جهت است كه تا قرآن كاملا شناخته نشود وثابت نگردد كه كلام الهى است،پى جور شدن محتواى آن موردى ندارد.براى‏رسيدن به نص اصلى كه بر پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله نازل شده،بايد روشن كرد كه آيا تمامى‏قرائت‏ها يا برخى از آن‏ها است كه ما را به آن نص هدايت مى‏كند؟هم چنين درمساله نسخ،تشخيص آيه منسوخ از ناسخ يك ضرورت اولى است.البته نسخ‏به معناى اعم كه شامل تخصيص و تقييد نيز مى‏باشد، چنان كه در كلام پيشينيان نيزآمده است.هم چنين است مساله متشابهات در قرآن كه بدون تشخيص اين جهت‏در آيات،استنباط احكام و استفاده از مفاهيم عاليه قرآن به درستى ممكن نيست وهر يك از مسايل علوم قرآنى در جاى خود،نقش مهمى در بهره‏گيرى از محتواى‏قرآن ايفا مى‏كند.برخى از اين مسايل،از مبادى تصوريه و برخى از مبادى تصديقيه‏به شمار مى‏روند.

پيشينه علوم قرآنى

بحث درباره قرآن و شناخت مسايل مختلف آن،از همان دوران نخست مطرح‏بوده و هم واره در طول تاريخ،بزرگان و دانش پژوهان در اين زمينه به بحث وگفت و گو نشسته و آثار نفيس و گران‏بهايى از خود به يادگار گذارده‏اند و اين‏مطالعات پيوسته ادامه دارد.

بر پايه مدارك موجود،اولين كسى كه درباره قرآن به بحث نشست و گفت و گو راآغاز نمود، يحيى بن يعمر شاگرد برومند ابو الاسود دؤلى(متوفاى 89)بود.نام برده‏كتابى در فن قرائت قرآن،در روستاى واسط،نگاشت كه شامل انواع قرائت‏هاى‏مختلف آن دوره مى‏باشد.سپس حسن بصرى(متوفاى 110)كتابى در عدد آيات‏قرآن نوشت.نويسندگان و آثار ديگر موجود در اين زمينه به ترتيب ظهور،عبارتند از: عبد الله بن عامر يحصبى(متوفاى 118)رساله‏اى در اختلاف مصاحف عثمانى ونيز رساله ديگرى در وقف و وصل در قرآن نوشته است و شيبة بن نصاح مدنى(متوفاى 130)كتاب‏«الوقوف‏»را نگاشت.آبان بن تغلب(متوفاى 141)نخستين‏كسى است كه پس از يحيى بن يعمر در فن قرائات كتاب نوشت.محمد بن سائب‏كلبى(متوفاى 146) اول كسى است كه در«احكام القرآن‏»كتاب نوشت.مقاتل بن‏سليمان(متوفاى 150)نخستين نويسنده‏اى است كه درباره‏«آيات متشابهات‏»

كتاب نوشت.ابو عمرو،علاء بن زبان تميمى(متوفاى 154)كتاب‏«وقف و ابتدا»و«قرائات‏»را نوشت.حمزة بن حبيب يكى از قراء سبعه(متوفاى 156)در فن قرائات‏كتاب نوشت.

يحيى بن زياد فراء(متوفاى 207)كتاب‏«معانى القرآن‏»را در سه مجلد نوشت.

اين نويسنده هم چنين كتاب‏«اختلاف اهل كوفه و بصره و شام در مصاحف‏»و كتاب‏«جمع و تثنيه در قرآن‏»را به تحرير در آورد.محمد بن عمر واقدى(متوفاى 207)

كتاب‏«رغيب‏»در علوم قرآنى و«غلط رجال‏»را نوشت.ابو عبيده معمر بن المثنى(متوفاى 209) كتاب‏«اعجاز القرآن‏»در دو جزء و«معانى القرآن‏»را نوشت.او اول‏كسى است كه در اعجاز قرآن كتاب نوشته است.ابو عبيد قاسم بن سلام(متوفاى 224)كتاب‏هاى فراوانى در علوم قرآنى نوشته و او اول كسى است كه دراين زمينه به طور گسترده كتاب نوشته است.از جمله كتب او«فضائل القرآن‏»،«المقصور و الممدود»در فن قرائات،«غريب القرآن‏»،«ناسخ و منسوخ‏»و«اعجازالقرآن‏»و...،را مى‏توان نام برد.على بن مدينى(متوفاى 234)در«اسباب نزول‏»

كتاب نوشت.احمد بن محمد بن عيسى اشعرى قمى(متوفاى حدود 250)كتاب‏«ناسخ و منسوخ‏»را نوشت.ابو زرعه عراقى(متوفاى 264)هزار بيت(الفيه)در«غريب الفاظ قرآنى‏»سرود. ابو عبد الله احمد بن محمد بن سيار(متوفاى 268)

«ثواب القرآن‏»و«كتاب القرائة‏»را تاليف كرد.ابو محمد عبد الله بن مسلم(ابن قتيبة)

(متوفاى 276)كتاب‏هاى:«تاويل مشكل القرآن‏»و«تفسير غريب القرآن‏»و«اعراب‏القرآن‏»و«قرائات‏»را نوشت.ابو العباس محمد بن يزيد مبرد نحوى(متوفاى 286)

كتاب‏«اعراب القرآن‏»را نوشت.ابو عبد الله محمد بن ايوب بن ضريس(متوفاى 294)كتابى در آن چه در مكه و مدينه نازل شده و نيز كتاب‏«فضائل القرآن‏»

را نوشت.ابو القاسم سعد بن عبد الله اشعرى قمى(متوفاى 299)رساله‏اى در انواع‏آيات قرآن نوشت.

محمد بن زيد واسطى متكلم امامى(متوفاى 307)كتابى در«اعجاز قرآن‏»

نوشت و آن را در نظم و تاليف آن دانست.محمد بن خلف بن مرزبان(متوفاى 309)

كتاب‏«الحاوى‏»در علوم قرآنى در(27)جزء نوشت.ابو محمد حسن بن موسى‏نوبختى(متوفاى 310)كتاب‏«التنزيه و ذكر متشابهات القرآن‏»را نوشت.ابو بكر بن‏ابى داوود عبد الله بن سليمان سجستانى(متوفاى 316)كتاب معروف‏«المصاحف‏»

و«الناسخ و المنسوخ‏»و رساله‏اى در«قرائات‏»نوشت.ابن دريد ابو بكر محمد بن‏الحسن ازدى(متوفاى 321)كتابى در«غريب القرآن‏»نوشت.ابن مجاهد ابو بكراحمد بن موسى(متوفاى 324)كتاب‏«السبعة في القراءات‏»را نگاشت.ابو البركات‏عبد الرحمان انبارى(متوفاى 328)«البيان في اعراب القرآن‏»و«عجائب علوم‏القرآن‏»را به نگارش در آورد.ثقة الاسلام محمد بن يعقوب كلينى(متوفاى 329)

كتاب‏«فضائل القرآن‏»را تاليف كرد.ابو بكر محمد بن عزيز سجستانى(متوفاى 330)كتاب معروف‏«غريب القرآن‏»را نگاشت.ابو جعفر احمد بن محمدنحاس(متوفاى 338)كتب‏«اعراب القرآن‏»،«الناسخ و المنسوخ‏»و«معانى القرآن‏»

را تحرير نمود.ابو محمد قصاب محمد بن على كرخى(متوفاى حدود 360)كتاب‏«نكت القرآن‏»را تقرير كرد.ابو بكر احمد بن على رازى جصاص(متوفاى 370)

كتاب‏«احكام القرآن‏»را در سه جلد بزرگ تاليف كرد.ابو على فارسى(متوفاى 377)

كتاب‏«الحجة في القراءات‏»را نگاشت.ابو الحسن عباد بن عباس(متوفاى 385)دراحكام القرآن كتابى نوشت.ابو الحسن على بن عيسى رمانى(متوفاى 386)كتاب‏«النكت في اعجاز القرآن‏»را نگاشت.محمد بن على ادفوئى(متوفاى 388)كتاب‏«الاستغناء»در علوم قرآنى را در 20 مجلد نوشت.ابو سليمان حمد بن محمد بستى‏خطابى(متوفاى 388)كتاب‏«بيان اعجاز القرآن‏»را تاليف كرد.

ابو بكر محمد بن طيب باقلانى(متوفاى 403)كتاب‏«اعجاز القرآن‏»را تقريرنمود.ابو الحسن محمد بن الحسين شريف رضى(متوفاى 404)«تلخيص البيان‏»در مجازات قرآن و«حقائق التاويل‏»در متشابه قرآن را تصنيف كرد.ابو زرعه‏عبد الرحمان بن محمد(متوفاى حدود 410) كتاب‏«حجة القرائات‏»را به رشته‏تحرير در آورد.هبة الله،ابن سلامة(متوفاى 410)كتاب‏«الناسخ و المنسوخ‏»رانوشت.ابو عبد الله محمد بن محمد بن النعمان(شيخ مفيد)(متوفاى 413) «اعجازالقرآن‏»و«البيان‏»را در انواع علوم قرآنى نگاشته است.ابو الحسن عماد الدين قاضى‏عبد الجبار(متوفاى 415)«متشابه القرآن‏»و«تنزيه القرآن عن المطاعن‏»را به تحريردر آورده است. ابو القاسم حسين بن على مغربى(متوفاى 418)«خصائص القرآن‏»راتاليف كرد.ابو الحسن على بن ابراهيم حوفى(متوفاى 430)«البرهان في علوم‏القرآن‏»را نوشت.ابو محمد مكى بن ابى طالب(متوفاى 437)«الكشف عن وجوه‏القراءات السبع‏»را در دو جزء بزرگ تاليف كرد.ابو عمرو دانى(متوفاى 444)

«التيسير»در قرائات سبع و«المحكم‏»در نقطه گذارى مصحف و«المقنع‏»را در رسم‏الخط مصحف تقرير نمود.ابو محمد على بن احمد بن حزم ظاهرى(متوفاى 456)

«الناسخ و المنسوخ‏»را نوشت.ابو الحسن على بن احمد واحدى نيشابورى(متوفاى 468) «اسباب النزول‏»و«فضائل القرآن‏»را تاليف كرد.ابو بكر عبد القاهرجرجانى(متوفاى 471) «الرسالة الشافيه‏»در اعجاز قرآن و«دلايل الاعجاز»را تقريرنمود.

ابو القاسم حسين بن محمد راغب اصفهانى(متوفاى 502)«المفردات‏»در الفاظ‏غريبه قرآن را به تحرير در آورد.ابو بكر محمد بن عبد الله،ابن عربى(متوفاى 543)

«احكام القرآن‏»را در چهار مجلد نوشت.محمد بن حمزة بن نصر كرمانى(متوفاى حدود 550) «اسرار التكرار فى القرآن‏»را تاليف كرد.ابو جعفر محمد بن‏على بن شهر آشوب(متوفاى 588) «متشابهات القرآن و مختلفه‏»را تقرير نمود.

ابو محمد قاسم بن فيره شاطبى(متوفاى 590)«حرز الامانى‏»قصيده معروف درقرائات سبع را انشاء نمود.ابو الفرج عبد الرحمان بن على بن جوزى(متوفاى 597)

«فنون الافنان في عجائب علوم القرآن‏»و«المجتبى في علوم القرآن‏»را تاليف كرد.

ابو البقاء عبد الله بن الحسين عكبرى(متوفاى 616)«املاء ما من به الرحمان‏»دراعراب قرآن را نوشت.على بن محمد سخاوى(متوفاى 643)«جمال القراء و كمال‏الاقراء»در قرائات سبع را تاليف كرد.ابو القاسم محمد بن عبد الله(متوفاى حدود 650)رساله‏اى در لغات قبائل عرب كه در قرآن آمده نوشت.ابن‏ابى الاصبع عبد العظيم بن عبد الواحد(متوفاى 654)«بديع القرآن‏»را به رشته‏تحرير در آورد.

ابو محمد عبد العزيز بن عبد السلام(متوفاى 660)«مجاز القرآن‏»راتقرير نمود.ابو شامه شمس الدين عبد الرحمان بن اسماعيل(متوفاى 665)«المرشد الوجيز»را در علوم قرآنى تاليف كرد.محمد بن ابى بكر رازى(متوفاى 666)«اسئلة القرآن المجيد و اجوبتها»را نوشت.

در قرن هشتم جامع‏ترين كتاب در علوم قرآنى نوشته شد.اين مهم بر دست‏تواناى امام بدر الدين محمد بن عبد الله زركشى(متوفاى 794)انجام گرفت.كتاب او«البرهان في علوم القرآن‏»نام دارد كه در چهل و هفت فن از فنون علوم قرآنى بحث‏كرده و در اين باب استقصاء كامل نموده است.و نيز بدر الدين محمد بن ابراهيم بن‏جماعه(متوفاى 733)«كشف المعانى‏»در متشابهات قرآن را تاليف كرد.كمال‏الدين عبد الرحمان بن محمد حلى معروف به ابن العتائقى(متوفاى 770)«الناسخ‏و المنسوخ‏»را نوشت.

جلال الدين بلقينى شيخ و استاد جلال الدين سيوطى(متوفاى 824)«مواقع‏العلوم في مواقع النجوم‏»را در انواع پنجاه‏گانه علوم قرآنى نوشت،كه ابتداجلال الدين سيوطى كتاب معروف خود را بر آن پايه گذارى نمود.سپس بر كتاب‏برهان زركشى دست‏يافت و آن را محور قرار داد.

در قرن نهم معروف‏ترين و جامع‏ترين كتاب در علوم قرآنى كتاب‏«الاتقان‏»في‏علوم القرآن،بر دست‏برومند جلال الدين سيوطى(متوفاى 911)نوشته شد.البته‏اين كتاب را بايد از شاه كارهاى قرن نهم به حساب آورد،زيرا فراغت از آن درسال(872)بوده است.هم چنين وى كتاب معروف‏«معترك الاقران‏»را در اعجازقرآن در سه مجلد بزرگ نوشته است.در همين قرن ابو الخير شمس الدين محمد بن‏محمد بن جزرى(متوفاى 833)كتاب‏«النشر في القراءات العشر»و كتاب‏«غاية النهاية‏»در طبقات قراء و كتاب‏«فضائل القرآن‏»را نوشت.

قاضى زكريا بن محمد انصارى(متوفاى 926)«فتح الرحمان‏»در رفع و دفع اشكالات و ابهامات قرآن را تحرير نمود.ابو عبد الله محمد بن احمد مكى(متوفاى 930)«الاحسان‏»را در علوم قرآنى نوشت.محمد بن يحيى حلبى(متوفاى 963)«القول المذهب‏»را در كلمات رومى معرب در قرآن تقرير كرد كه ازكتاب‏«المهذب‏»سيوطى گرفته شده است.

اضافه بر موارد فوق،كسانى كه در مقدمه تفسير خود به مباحث علوم قرآنى‏پرداخته‏اند بسيارند،از جمله:

مقدمه جامع التفاسير راغب اصفهانى كه شيواترين مباحث علوم قرآنى را دارااست.و مقدمتان في علوم القرآن،كه مقدمة كتاب‏«المبانى‏»و مقدمه كتاب تفسيرابن عطيه كه به نام‏«المحرر الوجيز في تفسير القرآن العزيز»نوشته است،دو مقدمه‏بسيار نفيس در شؤون قرآن مجيد است.مقدمه تفسير قرطبى و تفسير ابن كثير وتفسير طبرى از مهم‏ترين مقدمه‏ها در اين زمينه است.مقدمه تفسير«آلاء الرحمان‏»

شيخ محمد جواد بلاغى،از جامع‏ترين مباحث علوم قرآنى برخوردار است.

«البيان‏»حضرت استاد آيت الله خويى،كه مقدمه‏اى بر تفسير است و جامع‏ترين وكامل‏ترين مباحث مهم علوم قرآنى را شامل مى‏شود.مقدمه تفسير صافى فيض‏كاشانى و مقدمه تفسير برهان نيز از مهم‏ترين مباحث در جنبه‏هاى نقلى علوم قرآنى‏مى‏باشد.مقدمه مجمع البيان علامه طبرسى از متقن‏ترين مباحث علوم قرآنى‏برخوردار است.

از قرن يازدهم به اين طرف،كتب فراوانى در تفسير علوم قرآنى نگاشته شده كه‏ذكر آن‏ها موجب تطويل است.براى نمونه نام تعدادى از آن‏ها را در مقدمه‏«التمهيد»آورده‏ايم كه مى‏توان رجوع نمود.

از ميان آثار موجود مهم‏ترين كتاب‏ها در زمينه علوم قرآنى اساسا دو كتاب‏البرهان و الاتقان مى‏باشند.

البرهان في علوم القرآن،تاليف امام بدر الدين محمد بن عبد الله بن بهادر زركشى‏است. ايشان از برجسته‏ترين علما و دانش‏مندان قرن هشتم مى‏باشد.ولادت او درقاهره مصر به سال 745 بوده است.وى در همان ديار بزرگ شده و در رشته‏هاى‏مختلف علوم اسلامى به سر حد استادى رسيده است.وى طبق مذهب شافعى تدريس فقه مى‏كرده و فتوى مى‏داده است.او در سال 794 بدرود حيات گفت.

كتاب وى‏«البرهان‏»زبده‏ترين كتاب در مباحث علوم قرآنى است.اين كتاب شمول‏و گستردگى را با ايجاز و ايفاء در عبارت به هم آميخته است.نام برده مباحث علوم‏قرآنى را تا 47 نوع پيش برده و درباره هر يك آن چه لازم بوده گرد آورده است،درعين حال كه گوى سبقت از سابقين خود ربوده،براى لا حقين الگوى گران‏بهايى‏به جاى گذاشته است.

دومين كتاب،«الاتقان‏»في علوم القرآن،تاليف جلال الدين عبد الرحمان سيوطى‏است.ولادت او در اسيوط مصر به سال 849 مى‏باشد(متوفاى 911 در قاهره).اودر تمامى علوم حديث و تفسير و ديگر علوم اسلامى يد طولايى دارد و تاليفات‏گران‏بهايى از خود باقى گذارده است.او ابتدا كتاب استاد خود جلال الدين بلقينى(متوفاى 824)،«مواقع العلوم..»را محور قرار داده، تحرير و تهذيب نمود و بر اوافزود و به نام‏«التحبير في علوم التفسير»تاليف نمود.وى در اين كتاب بالغ بر 202نوع از مباحث علوم قرآنى گرد آورد.سپس بر كتاب استاد استاد خود«البرهان‏»

تاليف زركشى دست‏يافت و آن را بهتر پسند كرد و بناى كتاب خود را بر آن نهاد.آن راتنقيح و تحرير نمود و مطالب بسيارى بر آن اضافه نمود و تا 80 نوع از عناوين علوم‏اسلامى را در آن فراهم كرد.امروزه اين منابع از گسترده‏ترين و جامع‏ترين علوم‏قرآنى است كه در اختيار محققين و پژوهش گران قرار دارد.

كتاب‏«مناهل العرفان‏»في علوم القرآن،نوشته محمد عبد العظيم زرقانى،موسع‏ترين كتاب در علوم قرآنى در عصر اخير است و مجلس اعلاى از هر مصر اين‏كتاب را براى تدريس در دانش‏گاه‏هاى از هر مقرر نموده است.مقدمه تفسير«آلاء الرحمان‏»تاليف علامه بزرگ محمد جواد بلاغى(متوفاى 1352)كه‏تحقيقى‏ترين نوشته‏ها در مهم‏ترين مسايل علوم قرآنى را شامل مى‏گردد و به جهت‏اهميت آن،مستقلا در مقدمه تفسير مختصر شبر در مصر(قاهره)به چاپ‏رسيده است.اين اثر بيش‏تر به دفع شبهات و به دفاع از مقام منيع قرآن‏پرداخته است.در مقدمه تفسير صافى دوازده فصل به عنوان 12 مقدمه در انواع‏مباحث علوم قرآنى سخن رانده شده است.مقدمه تفسير«مرآت الانوار»كه به طور تفصيل از نظر حديثى به مقدماتى پرداخته و با عنوان مقدمه تفسير البرهان سيدهاشم بحرانى به چاپ رسيده است.مقدمه مذكور تاليف ابو الحسن عاملى اصفهانى(متوفاى 1138)از شاگردان مرحوم مجلسى است.البيان في تفسير القرآن،نوشته‏استاد علامه سيد ابو القاسم خويى رحمه الله تعالى مقدمه لطيف و جامعى است دربرخى مباحث علوم قرآنى و از تحقيقات عاليه در اين زمينه برخوردار است.

مباحث في علوم القرآن نوشته دكتر صبحى صالح،استاد علوم اسلامى در دانش‏گاه‏لبنان شامل برخى از مباحث علوم قرآنى به صورت فشرده است.

اين جانب از وقتى كه خواندن قرآن را آموختم،با علاقه و لذت فراوان به تحقيق‏و بررسى درباره مسايل مختلف قرآن و مطالعه كتاب‏هاى گوناگونى كه در اين زمينه‏تاليف شده، پرداخته‏ام.با دقت در مسايل مربوط به قرآن آن‏ها را مورد توجه قرارداده و در ضمن مطالعات خود نكاتى را ياد داشت مى‏كردم،اعم از آن كه اين نكات‏توجه مرا جلب مى‏كرد و به ظرافت و صحت آن معتقد مى‏شدم و يا نكاتى كه درصحت آن‏ها شك و ترديد داشتم.پس از ساليان دراز اين ياد داشت‏ها را مبناى‏تاليف كتابى قرار دادم كه شامل مباحث و مسايل مختلف علوم قرآنى است و نام‏آن را«التمهيد فى علوم القرآن‏»گذاشتم.زيرا اين مباحث‏به منزله تمهيد و مقدمه‏براى تفسير قرآن است.

آن چه مرا بر تاليف آن اثر تشويق كرد اين بود كه جاى چنين تحقيقى را دركتاب خانه‏هاى فعلى شيعه خالى ديدم،در حالى كه پيش از اين كتاب خانه‏هاى مامملو از اين قبيل تحقيقات بود.هم اكنون كتابى كه تمام مسايل مربوط به قرآن رامورد بحث قرار داده باشد در بين كتاب‏هاى فعلى شيعه كم‏تر وجود دارد وكتاب‏هاى موجود تنها داراى بحث‏هاى مختصرى در برخى از اين مسايل است ومطالب و بحث‏هاى با ارزش در گوشه و كنار است و محققان بدان دست رسى ندارندمگر آن كه آن‏ها را از منابع پراكنده طبق مذهب اهل بيت عليهم السلام بدست آورند.

به همين دليل به تحقيق و نقد آثار و نظريات مختلف پرداختم و آن‏ها را با نصوص قطعى‏تاريخ و روايات متواتر و يا هم راه با قرائن قطعى مقايسه كردم.در خلال مباحث كتاب‏«التمهيد فى علوم القرآن‏»روشن شده كه چه اشتباهاتى براى بسيارى ازمحققان و دانش مندان دست داده است.البته علت آن يا عدم حوصله و يا تعصب‏آنان نسبت‏به مذهب و طريقه خاصى است كه بدان معتقد بوده‏اند.من هيچ‏مساله‏اى را مطرح نكردم مگر اين كه در حد توانايى خود به اصالت و صحت آن‏اطمينان يافتم.

اين جانب در تمام مدت اقامت‏خود در نجف اشرف(1337-1350 ه ش)وپس از مهاجرت به شهر مقدس قم(اواخر سال 1350 ه ش)به تدريس اين مباحث‏براى طلاب علوم دينى و دانش جويان اشتغال داشته و هيچ گاه از آن غافل نبوده‏ام.

هدف من از اين كار بحث و بررسى جمعى نسبت‏به اين مسايل بوده،لذا هرمساله‏اى از اين مسايل را در اين جلسات مطرح كرده تا هر يك به طور كامل موردبحث قرار مى‏گيرد و بهترين و استوارترين نظريات به دست آيد.به همين منظور گاهى‏نيز جزوه‏هايى را به عنوان نمونه منتشر كرده و آن‏ها را در اختيار دوستان دانش‏مند ومحقق قرار مى‏دادم تا از افكار و آرا آنان نيز استفاده شود.همين جا از هم كارى‏كريمانه همه دوستان تشكر و قدردانى مى‏كنم.

التمهيد فى علوم القرآن

كتاب‏«التمهيد فى علوم القرآن‏»تا كنون در 6 جلد از سوى انتشارات جامعه‏مدرسين منتشر شده و مجلدات بعدى آن در دست تاليف است.خوش بختانه اين‏كتاب با عنايت‏حق تعالى مورد توجه علما و دانش‏مندان قرار گرفته و اكنون‏به عنوان يك مرجع در حوزه و دانشگاه مورد استفاده محققين است.در جلد اول‏اين كتاب مسايل مربوط به وحى،نزول قرآن،اسباب نزول،جمع و تاليف قرآن‏بحث‏شده است.

در جلد دوم قرائت و قراء و ناسخ و منسوخ بررسى شده است.

در جلد سوم محكم و متشابه مطرح شده و با دسته‏بندى آيات،بيش از هزار آيه متشابه‏مورد دقت قرار گرفته است.

جلد چهارم مباحث مقدماتى اعجاز قرآن است.

جلد پنجم به اعجاز بيانى قرآن اختصاص يافته و ششم شامل اعجاز علمى و اعجازتشريعى است.

جلد هفتم به رد شبهات درباره قرآن اختصاص يافته

و در مجلدات بعدى بحثى با عنوان‏«تنزيه التفسير عن الدخائل و الموضوعات‏»براى جدا سازى‏صحيح از سقيم در روايات تفسيرى خواهد آمد.

در كتاب‏«صيانة القرآن من التحريف‏»مسايل مربوط به عدم تحريف قرآن‏جدا گانه و به طور مفصل بررسى شده است.

هم چنين كتاب‏«التفسير و المفسرون فى‏ثوبه القشيب‏»كه از سوى انتشارات دانشگاه رضوى منتشر شده به شناخت تفسير ومفسران بزرگ و تاريخ و مراحل تفسير قرآن كريم و بررسى مهم‏ترين تفاسير،اختصاص يافته است.ترجمه فارسى اين كتاب با عنوان‏«تفسير و مفسران‏»به زودى‏منتشر مى‏شود.

هنگامى كه شوراى مديريت‏حوزه علميه قم كتاب‏«التمهيد فى علوم القرآن‏»رابه عنوان متن درسى تعيين كرد،ضرورت خلاصه گيرى آن نمايان شد.به همين‏جهت 6 جلد كتاب التمهيد در دو جلد تحت عنوان‏«تلخيص التمهيد»براى تدريس‏خلاصه شد.هم چنين كتاب‏«تاريخ قرآن‏»به درخواست‏سازمان‏«سمت‏»براى‏تدريس در رشته علوم قرآنى به زبان فارسى و با اقتباس از دو جلد اول كتاب التمهيد همراه با اضافاتى به رشته تحرير در آمد.

كتاب حاضر در حقيقت‏خلاصه و باز نويسى از 6 جلد اول كتاب‏«التمهيد فى‏علوم القرآن‏»و نيز كتاب‏«صيانة القرآن من التحريف‏»است.

اين باز نويسى به گونه‏اى‏انجام گرفته كه متناسب با سطح عمومى در حوزه و مقطع كارشناسى در دانشگاه‏باشد.البته براى سطوح بالاتر و استفاده محققين رجوع به مجلدات التمهيدپيش نهاد مى‏شود.

«موسسه فرهنگى انتشاراتى التمهيد»در نظر دارد كليه تاليفات اين جانب را درزمينه علوم قرآنى اعم از التمهيد،صيانة القرآن،التفسير و المفسرون و...پس ازبازنگرى كلى تحت عنوان‏«الموسوعة القرآنيه‏»و ترجمه فارسى آن را جداگانه به‏چاپ برساند و در اختيار محققين قرار دهد.

لازم به تذكر است كه در متن اين كتاب تاريخ‏هاى بدون علامت اختصارى به‏هجرى قمرى است.هم چنين ترجمه آيات و متون عربى،اگر ترجمه دقيق باشد،همراه با متن عربى داخل گيومه آمده و اگر ترجمه به معنا باشد،فقط خود آيه يا متن عربى داخل گيومه است.

ربنا تقبل منا انك انت السميع العليم و ما توفيقى الا بالله عليه توكلت و اليه انيب

قم - محمد هادى معرفت

فروردين 1378.